Microsoft Word Fidan-Qasimova
Yüklə 273,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Triksterlərə çevrilmələr”
- Dissertasiyanın mövzusu ilə bağlı müəllifin aşağıdakı məqalələri dərc olunmuşdur
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ имени НИЗАМИ
24 gəlincə, onlar epik transformasiyada ata və övliya kimi çıxış edirlər. Üçüncü
fəslin ikinci
paraqrafı isə
“Triksterlərə çevrilmələr” adlanır. Mifoloji dövrün sərt qanunları laxlamağa və sinifli cəmiyyətin ilkin əlamətləri yaranmağa başlayarkən mədəni qəhrəman obrazından tədricən ibtidai kələkbaz surəti qopub ayrılır. İlkin dövrlərdə kələkbaz ya mədəni qəhrəmanın qardaşı kimi, ya da onun “ikinci şəxsiyyəti” kimi təsvir edilir. Bu surətə mədəni fəaliyyətlə yanaşı hiylə və kələklər də mənsub edilir. Elmdə “trikster” adı almış bu personaj özündə iblislik və komiklik xüsusiyyətlərini birləşdirir. O, nəinki mədəni qəhrəma- nı uğursuz şəkildə təqlid edir və ya ona maneçilik törədir, həmçinin öz aclıq və ya şəhvət hisslərini təmin etmək üçün məkrli və gülünc hiylələrə də əl atır. Bəzi triksterlər acgözlüyə, digərləri ehtiraslara malik olur. “Koroğlu” dastanı ilə ətraflı tanışlıq zamanı Koroğlu obrazının epik transformasiyada həm də trikster kimi fəaliyyət göstərdiyinin şahidi oluruq. Bu fikri söyləməyimizə səbəb obrazdakı kələkbazlıq, dönərgəlik xüsusiyyətidir. Belə ki, dastanın əksər qollarında Koroğlunun bir aşıq kimi sazı sinəsinə basıb oxuması, bəzən isə müəyyən məqamlarda özünü aşıq kimi qələmə verməsi ilə rastlaşırıq. “Həmzənin Qıratı aparması” qolunda Koroğlu özünü dəyirmançı, “Düratın itməyi” qolunda isə ilxıçı kimi qələmə verir. Başqa bir qolda isə Eyvazı Çənlibelə gətirməyə gedən Koroğlu çoban paltarında Eyvazın qarşısına çıxır və özünü ona çoban kimi təqdim edir. “Koroğlu ilə Bolu bəy” qolunda isə Koroğlu əvvəl özünü Bolu bəyə qoruqçu kimi tanıdır. Çıxılmaz vəziyyətdə qalan Koroğlu canını qurtarmaq üçün kələk işlədərək Çənlibelin qoruqçusu olduğunu söyləyir. 46
Koroğlu trikster kimi dönərgəlilik xüsusiyyətinə malik olmaqla yanaşı, həm də qarınquludur və aclığa dözümü yoxdur. “Həmzənin Qıratı aparması” qolunda onun bu xüsusiyyəti də bariz şəkildə özünü göstərir. 47
olmasıdır. “Koroğlu” dastanında “Həmzənin Qıratı aparması”
46 Azərbaycan dastanları: 5 cilddə, IV c., Bakı: Çıraq, 2005, s. 289 47 Yenə orada, s. 178 25 qoluna bir daha nəzər salaq. Bu qolda Həmzə də miflərdə təsvir edilən triksterin epik transformasiyasıdır. Həmzənin öz istəyinə, arzusuna çatmaq üçün kələk işlətməsi, yalan danışması, oğurluğu triksterin iştirak etdiyi miflərdə də rast gəlinən hallardır. Əgər mədəni qəhrəmanın təkamülü epik qəhrəmana doğru gedirsə, trikster obrazının inkişafı heyvanlar haqqındakı nağıllarda olan hiyləgər surətlərinə aparır. Bu nağıllardakı trikster mifoloji mətnlərdəki fəaliyyətindən bir qədər fərqli şəkildə özünü göstərir. Ancaq bəzi janrlarında triksterin kələkbazlığı özünü qoruyub saxlayır. Bəzən də elə olur ki, o, kələkbazlıqla yanaşı gülməli cəhətləri ilə də seçilir. Onun acgözlüyü, qarınqulu olması, bəzən səfeh, ağılsız hərəkləri gülüş yaradır. Məsələn, bir sıra xalqlarda Qarğa trikster kimi acgözlük etdiyi, hiyləgərliyə əl atdığı halda, Azərbaycan nağıllarında bunu tülkü obrazı yerinə yetirir. 48
edilmiş başlıca elmi qənaət və mülahizələr ümumiləşdirilmişdir. Burada əldə edilən nəticələrdən ən mühümü mifologiyada demiurq və mədəni qəhrəman kimi yaxın xüsusiyyətli personajların fəaliyyətinin bir-birindən fərqləndirilməsi hesab edilə bilər. Çünki bir-birinə yaxın missiyaları yerinə yetirən bu iki personajın fəaliyyəti elmi ədəbiyyatda çox vaxt qarışdırılır və onların əldə etdiyi nailiyyətlərdən biri digərinə aid edilir. Mədəni qəhrəmanla oxşar missiyanı yerinə yetirən demiurqu bir çox cəhətlərinə görə mədəni qəhrəmandan fərqləndirmək olar. Belə ki, demiurqlar yaratdıqlarını ilk dəfə olaraq özləri yaradır, mədəni qəhrəmanlar isə artıq yaradılmışları müxtəlif üsullarla əldə edərək, xalqına çatdırır və ya onları daha da təkmilləşdirirlər. Bunun üçün o, hətta bəzən kələyə və oğurluğa da əl ata bilər. Aralarındakı bütün belə fərqlərə baxmayaraq, mifoloji mətnlərdə mədəni qəhrəman, demiurq bir-birinə ən yaxın mifoloji personajlardır. Etioloji, kosmoqonik və antropoqonik miflərdə demiurq funksiyası daha çox tanrılara şamil edilir. Müxtəlif təbiət obyektlərinin və insan üçün lazım olan maddi nemətlərin yaradılmasında tanrılar mühüm rol oynayırlar. Aparılan
48 Azərbaycan folkloru külliyyatı. VI cild / Tərtib edənlər: H. İsmayılov, O. Əliyev. Bakı: Nurlan, 2007. 26 araşdırmalar nəticəsində müəyyən edilmişdir ki, Umay ilahəsi daha qədim dövrlərin – matriarxat dövrünün tanrısı olmuşdur. Matriarxat dövründə insanların aya sitayiş etməsi elmdə məlumdur. “Umay” adı da, bizə görə “uma” (ana) və “ay” sözlərindən yaranmışdır. Dissertasiyada dəqiq faktlar əsasında “Tənqri” adının mənasının da “Dan oğlu” (Tanq - uri), yəni “Şəfəq oğlu” olması müəyyənləşdirilmişdir. Həmçinin türk mifologiyasında mədəni qəhrəman, xilaskar rolunda çıxış edən Xızırın (Xıdırın) mənşəyinin müsəlman mifologiyası ilə bağlı olması və burada Xıdır və İlyas obrazlarının ayrı-ayrı şəxslər kimi çıxış etməsi, türk mifologiyasında bu
iki adın
bir personaj üzərində birləşdirilməsinin səbəbləri də
konkret faktlar
əsasında göstərilmişdir. Dissertasiya boyu türk mifologiyası üzrə tədqiq edilən məsələlər, obrazlar digər dünya xalqlarının mifologiyasındakı müvafiq personajlarla müqayisə edilmiş, onların arasındakı tipoloji uyğunluqlar göstərilmişdir. Belə uyğunluqlar isə, müəyyən fərqlərə baxmayaraq, insan cəmiyyətinin, bəşər tarixinin əsasən vahid və universal qanunlar əsasında inkişaf etdiyini göstərir.
27
məqalələri dərc olunmuşdur: 1. Arxaik folklorda mifoloji qəhrəman tipləri. AMEA-nın Xəbərləri (Humanitar elmlər seriyası). № 2-4. Bakı, “Elm”, 2006. s. 291-299. 2. Şamanizm qədim türklərin dünyagörüşü, dini inanclar sistemi kimi //“Dədə Qorqud” jurnalı. № 21. Bakı, “Səda”, 2006/4, s. 86-95. 3. Türk totemizminin mənşəyi və mahiyyəti //“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” IV uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı, “Səda”, 2006, s. 98-101. 4. Hunların mədəni-sosial həyatı, adət-ənənələri və inancları haqqında //Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. № 23. Bakı, “Nurlan”, 2007, s.162-172. 5. Qədim türk xalqlarında arxaik mifoloji inanc formaları //Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. № 24. Bakı, “Nurlan”, 2007, s. 106-114. 6. Əski türk etnik mədəniyyətinin inkişafında göytürklərin rolu //“Dədə Qorqud” jurnalı. № 25. Bakı, “Nurlan”, 2007/4, s. 78-85 7. Türk mifologiyasında ilkin əcdad kultları və onların tarixi- mifoloji mənşəyi //“Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” V uluslararası folklor konfransının materialları. Bakı, “Səda”, 2007, s. 239-242. 8. Türk mitolojisində tanrı adlarının etimolojisi üzerine //Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Din Eğitimi Anabilim Dalı. Din eğitimi araşdırmaları dergisi. №19. İstanbul, 2008, s.121-131. 9. Mədəni qəhrəman və demiurqların tayfa başçısı, sərkərdə, ata və övliya obrazlarına transformasiyası //Folklorşünaslıq məsələləri (VIII buraxılış). Bakı, “Elm və təhsil”, 2010, s. 113- 131.
10.Mədəni qəhrəmanlar miflərin əsas personajları kimi //Filologiya məsələləri. Bakı “Elm və təhsil”, 2010, №7, s. 333- 344.
28
Культурный герой в Азербайджанском фольклоре и его трансформационные формы РЕЗЮМЕ Мифотворчество было важным явлением в истории человечества. А центральные персонажи архаических мифов были предки, которые в то же время являлась культурными героями и демиургами. Образы культурных героев у тюркских народов часто связаны с тотемическими в прошлом предками и имеют черты животных, птиц и т.д. Первопредки, в том числе и тотемные предки, обычно мыслятся как прародители родов и племен (например, у Огузов – Огуз-каган, у тюркютов – Ашина и др.), но они часто являются одновременно и культурными героями, которое добывают или впервые создают для людей различные предметы культуры (огонь, культурные растения, орудия труда), учат их охотничьим приемам, возделыванию земли, ремеслам, искусствам, вводят специальные или религиозные установления, ритуалы и праздники, брачные правила, противостоят силам хаоса и т.д. Демиурги – творцы мира – возникают позднее. Они изготавливают природные и культурные объекты с помощью гончарных, кузнечных и иных инструментов. Обо всем этом, а также о мифологизированных аспектах истории древних тюрков, о роли мифологического сознания в их повседневной жизни говорится в первой и второй главах диссертации. Последняя – третья глава диссертационной работы посвящена исследованию способов и форм трансформации архаических культурных героев в различные фольклорные персонажи. На более поздней стадии мифотворчества культурные герои часто выступают как борцы с чудовищами, демоническими силами природы, представляющими начало хаоса и мещающими упорядоченному мироустройству. В этом случае
культурные герои
приобретают богатырскую окраску. Культурный герой в ходе эволюции может развиваться и в сторону бога- творца ( как и первопредок), так и в сторону эпического героя. От культурного героя постепенно как бы отпочковывается образ первобытного плута, получившего в науке название «трикстера». В «Заключении» подводятся итоги проделанной работы, в которых, в частности, отмечается, что миф прошел путь от обожествления отдельных вещей (фетишизм) к обожествлению своей общины (в образе тотемного предка, облик которого с развитием общественных отношений становится все более очеловеченным и превращается в культурного героя), а затем – к признанию самостоятельного существованию душ и духов (анимизм и шаманизм). 29
The cultured hero in Azerbaijan folklore and its transformation forms SUMMARY The myth creation was an important phenomenon in the history of mankind. But the central personages of archaic myths were ancestors who were cultured heroes and demiurges at the same time. The characters of cultured heroes in Turk nations often connect with totemic in old ancestors and have the features of animals, birds and etc. The ancient ancestors, including the totemic ancestors are usually thought as the forefathers of tribes and stocks (for example in Oghuzes – Oghuz-kagan, in Turks – Ashina and etc.), but often they are at the same time cultured heroes who get or create different culture things (fire, cultured plants, tools) for people, teach them with hunting, tilling of the land, handicraft, art, apply special or religious laws, rituals and holidays, wedding traditions, show resistance to chaos forces and etc. The creators of the world – demiurges appear later. They prepare natural and cultural targets with the help of instruments of a potter, a smith and others. All about it, especially about mythological aspects of history of ancient Turks, the role of mythological thinking in their daily life are spoken in the first and the second chapters of the dissertation. The last, the third chapter of the dissertation is devoted to the investigation of transformation aspects and forms of archaic cultured heroes in different folklore characters. The later period of myth creation the cultured heroes often take part as fighters with giants and demonical strength of the nature, represent the beginning of chaos and inform the world regulation. In this case the cultured heroes get the heroic color. The cultured hero in the development of evolution can be divided into either the side of a creator (as an ancestor) or the side of an epic hero. Little by little from the cultured hero as the character of primitive fraud, getting the name of “trickster” in the science is formed. The trickster combines the features of demonism and comics. If the way from the cultured hero goes to the epic hero, but from the trickster it goes to the fraud the tales about animals (as if a fox) and about people (as if a bald person). In the conclusion the results of the work shown and especially it is noted that the first forms of the myth were fetishism, totemism and animism. The myth passed the way from the idolization of different things (fetishism) to the idolization their community (in the character of totem ancestor, the image which becomes more humane in the development of general relations and changes into the cultured hero), then to the accepting of self-dependent existence of spirit and courage (animism and shamanism). The following step was the formation of assignment of creators – personalizing of nature forces, then about the only God – the protector of people and other altars.
30
ИНСТИТУТ ЛИТЕРАТУРЫ имени НИЗАМИ На правах рукописи ФИДАН АТАКИШИ кызы КАСУМОВА КУЛЬТУРНЫЙ ГЕРОЙ В АЗЕРБАЙДЖАНСКОМ ФОЛЬКЛОРЕ И ЕГО ТРАНСФОРМАЦИОННЫЕ ФОРМЫ 10.01.09 – Фольклористика А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологии БАКУ - 2011 Yüklə 273,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|