Microsoft Word Fidan-Qasimova
Yüklə 273,51 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Demiurqlar və mədəni qəhrəmanlar
- Mədəni qəhrəman və demiurqların transformasiya formaları
21 tayfalarda təsərrüfatı bacarıqla idarə edən, çoxlu uşaqları və nəvələri olan təcrübəli yaşlı qadın qəbilənin rifahının və məhsuldarlığın simvoluna çevrilmişdir. 36 Sözsüz ki, məhz bu səbəbdən də ümumiləşdirilmiş Umay obrazı qədim türklərdə rifah, bərəkət və məhsuldarlıq ilahəsi, həmçinin Oğuz xaqanın, yəni totemik əcdadın anası hesab edilmişdir. Məlumdur ki, Oğuz xaqanın özü də qədim türk mifologiyasında əcdad
funksiyasını yerinə
yetirmişdir. A.Şükürovun yazdığı kimi, “türklər islamiyyətdən əvvəl də, sonra da Oğuz xaqanı ata saymışlar”. 37
Tədqiqatda belə bir qənaətə gəlinmişdir ki, arxaik mifologiyalarda ilk əcdad – demiurq ilə mədəni qəhrəman təsəvvürləri qovuşuq şəkildə mövcud olmuşdur. Çünki dissertasiyada mədəni qəhrəman və əcdadlar haqqında gətirilən nümunələrdən də göründüyü kimi, əcdad nəslin yaradıcısı olduğu kimi, eyni zamanda mədəni fəaliyyətlə də məşğul olur. Mədəni qəhrəmanın fəaliyyətinin əsas tərəflərindən biri də məhz bu və ya digər xalqın nəslinin yaradıcısı olmasıdır. Bütün bunlar əsasında da əcdad və mədəni qəhrəmanın fəaliyyəti bir-birini tamamlayır və biri digərinə keçə bilir. İkinci fəslin “Demiurqlar və mədəni qəhrəmanlar” adlanan üçüncü paraqrafında göstərilir ki, demiurqlar (“usta”, “sənətkar” deməkdir) dünya obyektlərinin yaradıcısı olaraq, onlar insanı, torpağı, Günəşi, dağları, bitkiləri və heyvanları, musiqi alətlərini və s. yaradırlar. Demiurqdan fərqli olaraq, mədəni qəhrəman adətən yaratmır, o öz tayfası, xalqı üçün hazır şeyləri müxtəlif üsullarla (oğurlayır, döyüş vasitəsilə ələ keçirir və s.) əldə edirlər. Mədəni qəhrəman dünyanı yaratmaqdan çox onu sahmana salır, qayda-qanun qoyur. O, xaos yaradan vəhşi varlıqlarla da (məsələn, Basat Təpəgözlə) vuruşur. Mifologiyada demiurq kimi təzahür edən personajlardan biri olan dəmirçi personajına nəzər salaq. Dəmirçi personajı mifologiyada odla bağlı, demiurq funksiyasına malik, fövqəltəbii yaradılış gücü ilə seçilən bir obrazdır. O, allahlardan birinin köməkçisi, mədəni qəhrəman və yaxud əcdaddır. Dəmirçi nəinki
36 Баландин Р.К. Сто великих богов. М.: Вече, 2002, s.18 37 Şükürov A. Mifologiya. 6-cı kitab. Bakı: Elm, 1997, s. 45 22 müxtəlif metallardan istənilən alətləri, hətta qəhrəmanların sehirli silahlarını da (toppuz, qalxan, qılınc və s.) yarada bilər. 38
Məsələn, Ər Soqotok əfsanəsində deyilir ki, onun sivri uclu bir oxunu bir obanın dəmirçisi, qaşığa bənzər oxunu da başqa bir obanın dəmirçisi uzun zaman çalışaraq düzəltmişlər. 39
Dəmirçi ümumiyyətlə insanları dəmirçi işi və od ünsürü ilə tanış edir. Odla bağlı olaraq dəmirçi hər şeydən əvvəl səma odunu (günü yaxud ildırımı) təcəssüm etdirir və səmada yaşayır.
40 Məsələn, yakut türklərində dəmirçilər müqəddəs odla əlaqədar idilər. Hətta yakut mifologiyasında dəmirdən tikilmiş evlərə də rast gəlinir. Bir qayda olaraq bu evləri tikdirənlər qadınlardır. Onlar belə ev tikdirmək üçün diyar-diyar gəzir və nəhayət ürəkləri istəyən dəmirçini tapırdılar. 41 Burada biz dəmirçinin demiurq səviyyəsində yaradıcılıq xüsusiyyətləri ilə qarşılaşırıq. Türk xalqları mifologiyasında tanrı Ülgen də demiurq kimi fəaliyyət göstərir. Belə ki, mifologiyada Ülgen demiurq kimi yeri və göyü, bütün yer təbiətini, Erliklə birgə insanları yaradır. Həm də Ülgen demiurq kimi yalnız onun kosmik səyahətə uçduğu ucsuz-bucaqsız su burulğanından çıxan “müqəddəs (ağ) ana”nın köməyi və göstərişi ilə fəaliyyət göstərir. 42 Ülgen tərəfindən yer və göy onun sayəsində yaradılmışdır. Buna görə də teleutlar bu müqəddəs ananı həm də “yaradıcı-ana” adlandırırlar. Etnoqrafik ədəbiyyatda Ülgen haqqında yalnız yer və göyün yaradıcısı kimi deyil, həm də günəş, ay, göy qurşağı, ildırım, hətta odun və s. yaradıcısı olması barədə də məlumatlara rast gəlinir. 43
Qorqud da demiurqa xas cəhətlərə malikdir. Basilov qeyd edir ki, ilk şaman kimi göstərilən Qorqud haqqında Sibir xalqlarında çoxlu əfsanələr var. Bəzi əfsanələrdə deyilir ki, qopuz Qorqud tərəfindən düzəldilmişdir.
38 Мифы народов мира. Энциклопедия (В 2 томах) / Гл. ред. С.А. Токарев. М.: Советская энциклопедия, 1982, Т. 2, К – Я, s. 21 39 Ögəl B. Türk mifologiyası. I c. Bakı: Səda, 2004, s. 120 40 Мифы народов мира. Энциклопедия (В 2 томах) / Гл. ред. С.А. Токарев. М.: Советская энциклопедия, 1982, Т. 2, К – Я, s. 21 41 Ögəl B. Türk mifologiyası. I c. Bakı: Səda, 2004, s. 82 42 Потапов Л.П. Алтайский шаманизм. Л.: Наука, 1991, s. 245 43 Yenə orada, s. 246 23 Əbülqazi Bahadır xan “Şəcəreyi-tərakimə” adlı kitabında Yafəs oğlu Türkün adını çəkir. Burada göstərilir ki, Türk məişətə üstüörtülü (çadırlı) arabanı gətirdi. Türklər arasında bəzi adətlər ondan qalmadır. Hətta burada Türk oğlu Tütəyin də adı çəkilir ki, o da yeməyə duz tökmə adətini kəşf etmiş və yeməyi duzlama adəti ondan qalmışdır. 44 Tarixdən məlumdur ki, üstüörtülü arabanı ilk dəfə göytürklər icad etmişlər. “Türk” sözünü də tarix səhnəsinə ilk dəfə onlar çıxarmışlar. Ona görə də bu mifdə verilən məlumatlardan belə görünür ki, türk personajı altında göytürklər və ya onların əcdadı nəzərdə tutulur. B. Ögəl isə odu da Türkün icad etdiyini söyləmişdir. 45
Oğuz isə dünyaya gətirdiyi övladları ilə (Gün, Ay, Ulduz, Göy, Dağ, Dəniz) bütün kainat obyektlərinin yaradıcısı olur. Bu da yuxarıda haqqında mədəni qəhrəman kimi bəhs etdiyimiz personajın həm də demiurq cizgili olmasına sübut ola bilər. Dissertasiyanın üçüncü fəsli “Mədəni qəhrəman və demiurqların transformasiya formaları” adlanır. Bu fəslin “Mədəni qəhrəman və demiurqların tayfa başçısı, sərkərdə, ata və övliya obrazlarına çevrilməsi” adlanan birinci paraqrafında nümunələr əsasında göstərilir ki, mədəni qəhrəman və demiurqlar miflərin əsas personajı olmaqla yanaşı, onlar öz fəaliyyətlərini sonradan Azərbaycan folklorunun müxtəlif janrlarında da davam etdirirlər. Burada mədəni qəhrəman və demiurqlar yeni şəraitə uyğunlaşdırılaraq və yeni keyfiyyətlər əldə edərək folklor janrları içərisində mühüm yer tutan dastanların əsas personajlarına transformasiya edilirlər. Dastan qəhrəmanı olan Koroğlu mif və əfsanələrdə təsvir edilən mədəni qəhrəmanın epik transformasiyasıdır. Epik transformasiyada Koroğlu əsasən xilaskar, qoruyucu kimi çıxış edir. Mədəni qəhrəmanın xilaskarlıq, qoruyuculuq funksiyası dastanda Koroğlunun epik qəhrəman kimi, xalqa zülm edən xanlar, bəylər, paşalarla mübarizə aparmasında özünü göstərir. Aparılan araşdırmalar göstərir ki, epik transformasiya zamanı qəhrəmanların tayfa başçılarına, sərkərdələrə, ata və övliyalara çevrilməsi də baş verir. Məsələn, Qorqud, Uluq Türük surətlərinə
44 Əbülqazi B. Şəcərei-Tərakimə / Rus dilindən tərcümə edən, ön söz və biblioqrafiya tərtibçisi İsmixan Osmanlı. Bakı: Azərbaycan Milli Ensiklopediyası, NPB, 2002, s. 50 45 Ögəl B. Türk mifologiyası. I c. Bakı: Səda, 2004, s. 42 Yüklə 273,51 Kb. Dostları ilə paylaş:
|