Microsoft Word gelecek dunya duzeni I kitab doc
Yüklə 4,51 Mb. Pdf görüntüsü
|
158
səbəb və istiqamət də əslində bir-birindən doğur və biri digərini şərtləndirir. Bu iki istiqamətdən də beynəlxalq münasibətlər yaranır. Dövlətlər beynəlxalq münasibətlərin aktorlarına çevrilmək üçün əvvəlcə özlərini digər dövlətlər tərəfindən rəsmi olaraq tanıtmağa çalışırlar. (Qeyd: müəyyən sərhədlər
iştirak dövlətin mənafeyi və məqsədinə bağlı olur. Yuxarıda qeyd edilənləri nəzərə alaraq hesab etmək olar ki, həm geosiyasətin (dövlətin öz sərhədlərindən kənarda olan siyasətinin, yerləşdiyi regionda və gücünə müvafiq olaraq regiondan kənarda həyata keçirdiyi siyasətinin), həm də dünya düzəninin yaranmasının ilkin başlanğıcı maraq uğrunda reallşadırılan xarici siyasətdən meydana gəlir. Tanınma özü də ilkin mərhələ üçün xarici siyasət fəaliyyətinin tərkibi hesab edilməlidir. Xarici siyasət dövlətin öz sərhədlərindən kənarda
159
yerləşən dövlətlərlə olan əlaqələri və münasibətləri, ümumiyyətlə isə fəaliyyəti deməkdir. Xarici siyasətin coğrafi məkanlar üzrə yayılması və resursların hərəkət vəziyyətlərini əks etdirən mənzərə isə geosiyasətdir. Geosiyasət xarici siyasətdən və beynəlxalq münasibətlərdən ortaya çıxan və strateji maraqların əks olunduğu fəaliyyətdir. Xarici siyasətin əks olunduğu sahələr (burada ərazilər), obyektlər və vasitələr - coğrafi məkanlar, məkanın digər məkan üçün strateji mövqeyi, məkanlarda yaşayan xalqlar, onların milli-etnik və mədəni xüsusiyyətləri, regionun (ölkənin) iqtisadi inkişaf amilləri, elmi potensial, cəmiyyət və onun xüsusiyyətləri, siyasi, iqtisadi, mədəni və
sosial institutlaşmanın xüsusiyyətləri, cəmiyyətin sosial-sivil vəziyyəti, tranzit yollar və s. elementlər cəmi geosiyasətin obyektinə aid edilməlidir. Geosiyasətin klassikləri hesab edilən alman Fridrix Ratçell (1844-1904) və “geosiyasət” termininin müəllifi, isveçli Rudolf Çellen hesab edirdilər ki, dövlət müəyyən məkanda təcəssüm edən coğrafi orqanizmdir. Rudolf Çellen “geosiyasət” elminin predmetini də bu cürə izahla bağlayır. Rudolf Çellenə görə, bir sistem kimi dövlət bu kimi həyatı vacib sferalardan təşkil olunubdur: dövlət coğrafi məkan kimidir; dövlət xalq kimidir; dövlət təsərrüfat kimidir; dövlət, necə bir idarəetmədir. Çellenin fikrincə, dövlət, fiziki-coğrafi əlamətlərdən başqa, öz yolunu digər dörd formada reallaşdırır: təsərrüfat yolu ilə (özünün məxsusi fəaliyyəti ilə)-ekopolitika; özünün etnik və milli xüsusiyyətləri olan xalq kimi-demopolitika; müxtəlif siniflər və peşələrə üzrə sosial birlik kimi-sosiopolitika; öz konstitusiyası və administrativ quruluşu ilə-kratopolitika. Fridrix Ratçelə görə, dövlətin məkanı onun mədəniyyəti ilə birlikdə böyüyür; dövlətin böyüməsi kiçik dövlətlərin birləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilir; sərhəd-dövlətin periferik orqanıdır, dövlətin böyümə əlamətləri ilə meydana gəlir, onun orqanizmində dəyişiklik, güclülük və ya zəiflik baş verdikdə əlamətlər üzə çıxır; dövlət fiziki əhatənin daha 160
əhəmiyyətli elementlərini-sahil xətlərini, çay yataqlarını, zəngin resursları olan rayonları özündə cəmləşdirməyə səy göstərir; inkişaf etməmiş dövlət üçün ərazinin böyüməsinə ilk təkan daha çox inkişaf etmiş sivilizasiyadan gəlir; birləşmək üçün (qovuşmaq üçün) tendensiya-daima güc toplayaraq, birindən digərinə keçən dövlətlərin xarakterik xüsusiyyətidir. 1
Həmin regonal (beynəlxalq) obyektlər üzrə həyata keçirilən siyasət geosiyasətdir. (Qeyd: geosiyasət əslində yeni yox,-bu elm politologiyadan və sosiologiyadan XIX əsrin sonu-XX ə srin əvvəllərində ayrılıb- qədim tarixi bir anlayış kimi qəbul edilməlidir. Belə ki, bu anlayış özündə dövlətin coğrafi məkanlar üzrə müəyyən tarixdə həyata keçirdiyi siyasəti-müharibələrin (geostrategiya), işğalların həyata keçirilməsini, ittifaqların yaradılmasını və s. əks etdirir. Anlayışa dövlət və onun siyasəti, coğrafiya və tarix kimi elmi predmetlər aid edilir. Müharibə və sülh siyasətində də elə məhz bu amillərdən daima istifadə edilib. Dövlət tarixən elə coğrafi məkanlar və onların üzərindəki resurslar üzrə müharibə aparıbdır. Burada resurslara material və maddi resursları aid etmək lazımdır. Məkanlar üzərində olan xalqlar-tayfalar, onların dini baxışları, xalqların mədəniyyətləri və sivilizasiyaları, cəmiyyətləri, adət- ə nənələri, yaşayış tərzləri, xalqların etnik mənsubiyyətləri, ə razinin landşaftı, strateji əhəmiyyəti və bu kimi digər kriteriyalar elə əslində müharibə strategiyasının və taktikasının obyekt və predmeti olmuşdur. Müharibə strategiyası bu kimi elementlərin öyrənilməsi ilə qəbul edilmişdir. Müharibələr məhz xəritələrlə, coğrafi cəhətlərlə həyata keçirilmişdir. Geosiyasətdə işlədilən strategiya sözü yunan sözü olub-qurulan hərbi planlar kimi müharibələr tarixində istifadə olunub. Əvvəlcə qeyd olunduğu kimi,
1 Н.А.Нартов. Геополитика: Учебник для вузов/Под. ред. проф. В.И.Староверова.-2-е изд., перераб. И.доп.-М.:ЮНИТИ-ДАНА, Единство, 2002.-439с., səh. 53-55. Yüklə 4,51 Mb. Dostları ilə paylaş:
|