Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
153
 
 
 
 
Ümumiyyətlə,  -ası,-əsi  şəkilçisinin Azərbaycan 
dilində, eləcə də bir sıra türk dillərində funksiyası ge-
nişdir. Belə ki, -ası,-əsi şəkilçisi feli sifəti, felin lazım 
şəklini ifadə etməklə yanaşı, həm də tarixən dilimizdə 
qəti gələcək zaman formasını bildirmişdir. 
H.Mirzəzadə M.Füzulinin dilində  də  gələcək za-
manın  -ası, -əsi  şəkilçisi ilə  də ifadə edildiyini, lakin 
buna aid nümunələrin o qədər də çox olmadığını yazır. 
Məs.: Mən deməzmidim ki, bir gün ağlayasıdır gülən 
(M.Füzuli). 
-ası, -əsi formasının qəti gələcək zaman mənasın-
da işlənməsi yalnız Azərbaycan dilində deyil, çox ge-
niş şəkildə türk dilinin keçmiş dövrlərində, qismən də 
müasir tatar dili və onun dialektlərində müşahidə olu-
nur
1
.  
Felin  şərt  şəkli bütün türk dillərində mövcuddur 
və digər fel şəkilləri ilə müqayisədə bütün türk dilləri 
üçün sabit bir morfoloji əlamətə malikdir. Belə ki, -sa, 
-se şəkilçi variantı daha çox müşahidə olunur. Araşdır-
dığımız müasir türk, türkmən, qazax, qaraçay-balkar, 
qaraqalpaq, noqay, krım-tatarlarının dillərində  -sa,-se 
variantından istifadə olunur. Azərbaycan, qaqauz, ka-
zan-tatar, uyğur dilləri üçün -sa, -sə variantları xarak-
terikdir. Türk dillərindən yalnız başqırd dilində  -ha,     
-hə  şəkilçisi müşahidə olunur. Müasir qırğız dilində     
-sa, -se, -so, -sö, altay dilində -sa, -se, -so, -sö, -za, -ze, 
-zo, -zö, xakas və tuva dillərində  -sa, -se, -za, -ze fo-
netik variantlarına rastlanır. 
                                                 
1
 Rüstəmov R.Ə. Azərbaycan dilinin dialekt və  şivələrində fel. Bakı, 
Azərb. SSR EA nəşriyyatı, 1965, s. 225.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
154
 
 
 
 
A.N.Kononov türk və özbək dillərində şərt şəkli-
nin iki zamana indiki-gələcək (-sa
2
) və keçmiş (-sa idi) 
zamana malik olduğunu yazır
1
.  
V.M.Nasilov  şərt  şəklinin qədim uyğur dilində     
-sar, -ser forması ilə ifadə olunduğunu və şərt şəklinin 
indiki-gələcək zamanı ifadə etdiyini qeyd edir
2
. 
N.K.Dmitriyev -sa, -se şəkilçisinin qədim variantı 
kimi Orxon-Yenisey abidələrində,eyni zamanda -sar/-
ser<-ısar/-iser variantlarının müşahidə olunduğunu və 
şərtdən başqa, həm də zaman ifadə etdiyini yazır. 
P.Melioranski isə onu şərt feli bağlaması hesab edir
3
. 
Feli bağlamaları həmhüdud formalara daxil etmə-
məyimizin səbəbi feli bağlamaların müstəqil zaman 
anlayışı ifadə edə bilməməsi ilə əlaqədardır.  
Doğrudur, dilçilikdə A.M.Şerbak  -a//-ə-ni  gələ-
cək zaman, N.K. Dmitriyev -ıb, -ib, -ub, -üb şəkilçisini 
keçmiş zaman, -alı//-əli-ni isə gələcək zaman şəkilçisi 
adlandırmışdır.  
A.N.Kononov haqlı olaraq göstərmişdir ki, feli 
bağlamaları zamanlara görə təsnif etmək düzgün deyil, 
bunları ancaq formaya görə  təsnif etmək lazımdır. 
Çünki feli bağlamalar müstəqil surətdə zaman məzmu-
nu ifadə edə bilmir.Onların zaman məna çalarlığı müs-
təqil fellə qarşılaşdıqda müəyyənləşir, yəni feli bağla-
                                                 
1
 Кононов  А.Н.  Грамматика  современного  турецкого  литературного  язы-
ка.М.-Л.,1956,  с.243;  Кононов  А.Н.Грамматика  современного  узбекского 
литературного языка. М.-Л.,1960, с. 232.  
2
 Насилов В.М. Древнеуйгурский язык. Москва, ИВЛ, 1963, с. 78.  
3
 Дмитриев Н.К. Категория наклонения. Строй тюркских языков. М.,1962, 
с. 164.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
155
 
 
 
 
manın zaman çaları müstəqil felin zamanından asılı ol-
duqda müəyyənləşir
1
.  
A.N.Kononovun bu fikri ilə tam razılaşır və ona 
görə də feli bağlamanı zaman anlayışı ifadə edən həm-
hüdud formalara aid etmirik. 
Fikrimizcə, feli sifət və felin şəkillərində zaman 
və ya onları formalaşdıran morfoloji əlamətlərin za-
man üzrə bölgüsü məsələsi ayrıca araşdırılma tələb et-
diyindən gələcəkdə  xüsusi tədqiqat obyektinə çevril-
məlidir. 
§3. Türk dillərində fel zamanlarının  
semantik-üslubi xüsusiyyətləri 
1.
 
Keçmiş zamanın semantik-üslubi üsusiyyətləri 
-dı  şəkilçili  keçmiş zaman.  Məlum olduğu üzrə,    
-dı  şəkilçili keçmiş zaman forması bütün türk dillə-
rində mövcuddur. Haqqında danışdığımız bu zaman 
forması türk dillərində bir sıra spesifik məna xüsusiy-
yətlərinə malikdir. -dı şəkilçili keçmiş zaman forması-
nın məna xüsusiyyətlərinin müəyyənləşdirilməsi ilə 
bağlı qeyd etməliyik ki, bu ayrı-ayrı türk dillərində 
müxtəlif cür təqdim olunur. Belə ki, -dı  şəkilçili keç-
miş zamanın məna xüsusiyyətlərinin normal şəkildə 
təqdim edilməsi və sayının artırılması halları vardır.  
Zaman formalarını  tədqiq edən dilçilər arasında 
türk dillərində felin keçmiş zamanının 5 məna xüsusiy-
yətinin olduğunu söyləyən dilçilər daha çoxdur. Belə 
ki, akademik A.Axundov şühudi keçmiş zamanın 5 
məna xüsusiyyətinin olduğunu göstərir
2
. Azərbayacan 
                                                 
1
 Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1980, 
 s. 380.  
2
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 51-55. 

---