Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
159
 
 
 
 
sında bilavasitə  iştirak etmişdir
1
. Bu mənada onları 3 
məna çalarına ayırmaq olar:  
a) Danışanın şahidliyi ilə və bilavasitə danışan tərə-
findən icra olunan hal və ya hərəkəti ifadə edir. Bu hə-
rəkəti icra edən  şəxsin özünə aid olur və ona görə  də 
əsasən özünü I şəxsin təkində göstərir. Bu I məna ça-
ları adlanır; məs.:Azərb:yanvarın ikisində  təzə  işimə 
gəldim. Bütün günü böyük bir materialı redaktə etdim, 
işin axırına yaxın makinaçıya verdim.(Anar, Mən, sən, 
o və telefon); - Hələlik, Adil, - deyib körpüsalanların 
yanına tennis oynamağa  getdim.(İ.Əfəndiyev, Körpü-
salanlar) mən yaxındakı avtomat budkasına girdim, ya-
rığa iki qəpiklik saldım və nömrəni yığdım(Anar); türk: 
- Hastasınız...Dinleniniz diye getirdim; Senin kıyme-
tini şimdi anladım.Seni sevdiğimi şimdi anladım, Cev-
riye...(S.Derviş, Fosforlu Cevriye);  qaqauz:  Saptım 
bän da bir tarla boyu kadar çektim onu sürülmüştä, ter-
su içindä kaldım  (D.Kara Çoban,Tamannık); -Gezdim 
sürüleri, sürekleri xem xezgeleri, öbür günä xepsi yola 
deyni xazır olaceklar...(N.Baboqlu,Legendanın izi); 
kazan-tatar:Xəzer min,bütən uennarımnı onıtıp,könneη 
kolın tirəsendə böterelə başladım(Q.Bəşirov); qaraqal-
paq: Men de ündemey murtımnan külip jüre berdim 
(Karakalpak xalık ertekileri). 
b) Danışanın  şahidlik etdiyi, eyni zamanda, 
bilavasitə  iştirakçısı olduğu hal və ya hərəkəti ifadə 
edir. Bu II məna çaları hesab olunur. Məsələn: Azərb: 
Sonra biz Soltanla Kərəmxanın yanında, göy otların 
üstündə  əyləşib  söhbət elədik  (İ.Əfəndiyev, Körpüsa-
                                                 
1
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, 
 s. 52.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
160
 
 
 
 
lanlar); Biz Dağüstü parka getdik, açıq yay kafesində 
yemək yedik (Anar,Gürcü familiyası); qaqauz: Bölä bir 
çirkin çamurda biz yollandık dostumnan Anika Örgiy-
län Komrada (D.Kara Çoban,Korunmak); kazan-tatar: 
Ul könne bez җiləktən üzebez qenə  kayttık  (Q.Bəşi-
rov). 
Nümunələrdən də göründüyü kimi, danışan icra 
olunan hərəkətin həm şahidi, həm də iştirakçısı olur. 
c) Hərəkətin icrasında bilavasitə  iştirak etmədən 
yalnız  şahid olduğu hal və ya hərəkəti ifadə edir. Bu 
isə III məna çalarıdır. Məsələn: Azərb:Zəki ayağa du-
rub çobanın göstərdiyi yerə diqqətlə  baxdı, sonra xə-
ritəni büküb kitabçanın içinə qoydu. Səfərlə xudahafiz-
ləşib,Qafar dayının həyətində qoyduğu maşının yanına 
getdi(M.Süleymanov); Sadıqcan ani təəccüblə  məktu-
bu alıb, nə isə demək istədi. Lakin Cəmil döngəni bu-
rulub gözdən itdi. Sadıqcan məktuba ani bir nəzər sa-
laraq, cibinə qoyub darvazanı açaraq, həyətə daxil ol-
du(İ.Əfəndiyev); türk: Biraz sonra iki polisle adam ve 
beş yaşındaki Metin karakola geldi(A.Nesin,Çocuk); 
Müdür -Bir Amerikan hava gediklisi bir çocuğu vurdu 
(N.Hikmet); Sabiha-Mahsustan ne demek? Sen benim 
nezaketimi ne zaman gördün?(N.Hikmet,Her şeye rağ-
men); kazan-tatar: Karasak, tıkrıktan biş-altı çalmalı 
kilep çıktı. Alar, atlıy-yöqerə, tayakların bolqıy-bolqıy, 
yaşьlər östenə taşlandılar. Alarqa kotoçkıç karqau süz-
ləre yaudırdılar (Q.Bəşirov). 
Türk dillərində  qəti keçmiş zaman formasının  şa-
hidlik xüsusiyyətində müxtəlif məna çalarlarının ya-
ranması şəxs əvəzliklərinə əsaslanır.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
161
 
 
 
 
Belə ki, hərəkət danışanın  şahidliyi və yalnız 
subyektin özü tərəfindən icra edildiyindən birinci 
şəxslə  əlaqədar olur və ona görə  də I məna çaları 
birinci şəxsin təkində özünü göstərir. II məna çalarında 
da subyektin şahidliyi özünü göstərir və burada 
subyekt iş, hal və ya hərəkətin iştirakçılarından birinə 
çevrilir. Bu isə əsasən birinci şəxsin cəmi üçün xarak-
terikdir.  
III məna çalarında isə hər hansı müəyyən hərəkətin 
icrası baş verir və burada subyekt hadisəyə yalnız 
şahidlik etməklə kifayətlənir. Bu məna çalarına ikinci 
və üçüncü şəxsin tək və cəmində rast gəlinir.  
Burada qeyd etmək lazımdır ki, digər cənub-qərb 
qrupu türk dillərinə nisbətən türkmən dilində müəyyən 
keçmiş zamanın işlənmə sferası daha genişdir.  
Məlumdur ki, Azərbaycan, türk və qaqauz dillərin-
də danışanın  şahidliyi olmadan baş verən hərəkət         
-mış/-miş şəkilçili qeyri-müəyyən keçmiş zamanla hə-
yata keçirilir, müasir türkmən dilində isə bu forma 
yoxdur, ona görə  də onu mənasının bir hissəsi  -dı/-di 
şəkilçili keçmiş zamanın köməkliyi ilə ifadə olunur
1
. 
3.Ardıcıllıq xüsusiyyəti. Qəti keçmiş(-dı) zaman 
formasının bütün türk dillərində müşahidə olunan se-
mantik xüsusiyyətlərindən biri də icra olunan hərəkət-
lərin ardıcıl  şəkildə biri-birini izləməsidir. Burada 
“müəyyən bir hərəkət icra olunur, sonra onun nəticəsi 
olan digər hərəkətlər də icra edilir”
2
. Məs.:türk:Otur-
dum, romanda ne kadar Türk adı varsa değiştirdim. 
                                                 
1
 Чарыяров  Б.  Времена  глагола  в  тюркских  языках  юго-западной 
группы. АДД. Ашхабад, 1970, с. 51.  
2
 Axundov A.A. Felin zamanları. Bakı, ADU nəşri, 1961, s. 54.  

---