Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
165
 
 
 
 
İ.Vəliyev XIV-XIX əsrlər ədəbi-bədii materialla-
rın dilində  -ıb  şəkilçili nəqli keçmiş zamanın 5 məna 
çalarına rast gəlindiyini yazır
1
. Müəllif  -mış  şəkilçili 
nəqli keçmiş zamanın abidələrimizin dilində işlənmiş 6 
məna xüsusiyyətini nəzərdən keçirmişdir
2
. 1980-ci ildə 
nəşr olunmuş “Müasir Azərbaycan dili” dərsliyində də 
nəqli keçmiş zaman formasının 5 semantik xüsusiyyəti 
göstərilmişdir
3
. 
Oğuz qrupu türk dillərində geniş yayılmış  -mış 
şəkilçili keçmiş zaman formasının aşağıdakı  məna 
xüsuiyyətləri vardır: 
1. Keçmişdə icra olunmuş hər hansı bir iş, hal və 
ya hərəkətin danışıq vaxtında nəticəsini bildirir; məs.: 
Azərb.:Lalə - Vəzir ağa, mən bunu sənin adamlarına 
beş  dəfə  danışmışam. Bilmirsən? (K.Abdulla, Şah  İs-
mayıl);  Yatmışam... yaxşı... lap yaxşı  yatmışam,  əmi-
can. Ancaq bağışlayın, gecə çox yorğun idim, deyəsən 
yuxuya qalmışam(S.Qədirzadə, Burada insan yaşamış-
dır); türk: “Bizim doktor, Amerika'dan geçen yıl  gel-
miş!” (A.Mengüç, Kum saati);  
2. Qeyri-şahidlik bildirir; məs.: Azərb.: – Əlli ilə 
yaxındır mədəndə işləyirəm, - dedi,- amma nə belə şey 
görmüşəm, nə də eşitmişəm (M.Süleymanov,Yerin sir-
ri); türk: Hatçe – Annemden kaldı bana, evlendiğim 
gün boynundan çıkarıp taktı boynuma, ona da anasın-
                                                 
1
 Vəliyev  İ.D. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində  -ıb  şəkilçili nəqli keçmiş 
zaman. //Türk dillərinin tarixi morfologiyasına dair araşdırmalar. Bakı, 
Universiteti nəşriyyatı, 1990, s. 53-54. 
2
 Vəliyev İ.D. Azərbaycan yazılı abidələrinin dilində -mış şəkilçili nəqli keçmiş 
zaman. //Türk dillərinin leksik-morfoloji quruluşu. Bakı, S.M. Kirov adına ADU 
nəşri, 1981, s. 90-92. 
3
 Müasir Azərbaycan dili. II cild. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 1980, s. 328-
330. 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
166
 
 
 
 
dan kalmış(N.Hikmet,Fatma,Ali ve başkaları); qaqauz: 
Tilkiyi bir vakıt düünä çaarmışlar. O da zavallı  şu 
davranınca, donnarını ütüya urunca, geç kalmış (Qa-
qauz folkloru). 
3. Bu zaman formasının diqqəti cəlb edən se-
mantik xüsusiyyətlərindən biri də onun hal və  hərə-
kətin qeyri-müəyyən keçmiş zamanda icra olunduğunu 
bildirməsidir; məs.: Azərb.: Mən səninlə bir yerdə çox 
işləmişəm, – deyə Namiq Həsənov təklifinin həmka-
rına necə təsir etdiyini öyrənmək üçün onu süzdü (M. 
Qacar, Metroda terror); türk: – Peki, siz o zaman aynı 
adamı övmüşsünüz (A.Nesin);  
4. Hal və ya hərəkətin qəti surətdə bitdiyini gös-
tərir; məs.:Azərb.: – Pazaq Vəlini nahaq milisə  apar-
mısan(İ.Məlikzadə,Evin kişisi); – Yoldaş direktor, ba-
ğışlayın, uzaqdan gəlmişik, olarmı sizə  zəhmət verək 
(Mir Cəlal, Açıq kitab); qaqauz: Xoca ertesi günü gel-
miş  çıraklaa qaydasınnan da koymuş  onu saçak altına 
(Qaqauz folkloru); 
5. -mış şəkilçili keçmiş zaman ardıcıllıq xüsusiy-
yətinə malikdir: məs.:Azərb.: türk: Bu kez halk, yangı-
nın daha birinci evde söndürülmesine o kadar sevinmiş 
ki, çağdaş itfaiyeyi kuran Haydar bey hatırlanmış, bir 
qrup mahalleli kendisini ziyaret edip şükranlarını sun-
muş (A.Boysan, Yangın var); 
“...Felin zaman formalarının üslubi xüsusiyyətləri 
onun qrammatik mənaları ilə  sıx  əlaqədə özünü gös-
tərir. Bununla belə, bu formaların üslubi tərəfinin öz 
səciyyəvi cəhətləri vardır. Bu və ya digər zaman şək-
lindən istifadə edilməsi onun daxili zaman anlayışı ilə 
bağlıdırsa, onların üslubi fəaliyyəti funksional üslublar 

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
167
 
 
 
 
sistemi və ən əvvəl bədii təsvir sistemi ilə sıx şəkildə 
bağlıdır”
1
. İndiki, keçmiş və gələcək zamanların qram-
matik cəhətdən bir-birindən kifayət qədər fərqlənməsi-
nə baxmayaraq, bir zamanın o birinin sahəsinə “girmə-
si” imkanı kontekstin xüsusi şəraiti ilə müəyyən edi-
lir
2
. “... bir mətndə şühudi və nəqli keçmiş zaman şə-
kilçilərindən birinin digərinə nisbətən az və çox işlən-
məsi onun (mətnin) ədəbi dilin hansı üslubuna aid ol-
ması ilə birlikdə yazının məzmunundan da müəyyən 
dərəcədə, asılıdır”
3
. 
-dı<-mış. Üslubiyyat sözün linqvistik mənasında 
danışanın ümumxalq dilindən istifadə üsullarından 
bəhs edir. Belə olduğu təqdirdə “danışan felin zaman 
formalarından da öz məqsədinə uyğun surətdə istifadə 
edə bilər”
4
. Türk dillərində hər hansı bir zamanın digər 
zamanın yerində işlənməsi eyni deyildir. Tutaq ki, türk 
dillərindən biri üçün üslubi sayılan bir xüsusiyyət digər 
türk dili üçün norma hesab oluna bilər, yaxud əksinə, 
müəyyən bir türk dili və ya dil qrupu üçün dilin qram-
matik norması hesab olunan cəhət digər bir türk dili 
üçün üslubi cəhət sayıla bilər. Məsələn, Azərbaycan və 
türk dillərində -mış şəkilçili keçmiş zaman formasının 
olmasına baxmayaraq çox vaxt türk dilində bu zaman   
-dı  şəkilçisi ilə verilir. Türk dilində bu norma sayılsa 
da, Azərbaycan dilində üslubi xüsusiyyət hesab olunur. 
Başqa sözlə,  -mış  şəkilçili keçmiş zaman formasının 
                                                 
1
 Əfəndiyeva T. Azərbaycan ədəbi dilinin üslubiyyat problemləri. Bakı, Elm, 2001, s. 95.  
2
 Sadıqov R. Müxtəlifsistemli dillərdə obyektiv və qrammatik zaman əlaqələri. Bakı, 
“Nurlan”, 2004, s. 54. 
3
 Bağırov Ə.A. Azərbaycan dilinin üslubıyyatı (morfologiya). Bakı, ADU nəşri, 
1985, s. 48.  
4
 Axundov A.A. Dilin estetikası. Bakı, Yazıçı, 1985, s. 65. 

---