Microsoft Word Gulnara-kitab son doc

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
156
 
 
 
 
dilçiliyində felin keçmiş zaman formalarını  tədqiq et-
miş professor T.Əfəndiyeva da şühudi keçmiş zamanın 
semantik xüsusiyyətlərini ətraflı şərh etmişdir
1
.  
Y.Kərimov Azərbaycan və qazax dillərində  qəti 
keçmiş zamanın ifadə etdiyi 5 məna xüsusiyyətini gös-
tərmişdir
2
.  
B.Xəlilov akademik A.Axundovun fikirlərini eyni 
ilə təkrar edərək şühudi keçmiş zamanın 5 məna çala-
rını göstərmişdir
3
. 
İ.Vəliyev Azərbaycan dilinin XIV-XIX əsr yazılı 
abidələrində, N.Salehova tatar dilində, R.Əskər Mah-
mud Kaşğarlının “Divanü lüğat-it-türk”  əsərində  -dı 
şəkilçili keçmiş zaman formasının 4 semantik xüsu-
siyyəti
4
  haqqında danışmışlar. 
Bu haqda saysız-hesabsız türkoloji tədqiqatlar 
mövcuddur. O.Allanazarov -dı şəkilçili keçmiş zamanı 
qəti keçmiş zaman adlandıraraq türkmən dilində onun 
altı semantik xüsusiyyətini fərqləndirir
5
. K.Ubaydulla-
yev “Категория  прошедшего  времени  глаголов  в 
изъявительном  наклонении  в  современном  кара-
калпакском  языке” adlı  əsərində qaraqalpaq dilində 
                                                 
1
 Əfəndiyeva T. Felin keçmiş zaman formaları. Bakı, “Nurlan”, 2005, s. 32-35.  
2
 Керимов  Я.  Времена  глагола  в  азербайджанском  и  казахском  языках. 
АКД. Баку, 1973, c. 11-12.  
3
 Xəlilov B. Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası. II hissə. Bakı, Nurlan, 
2007, s. 221-222.  
4
Велиев И.Д. Формы прошедшего времени в письменных памятниках азер-
байджанского  языка XIV-XIX вв.  АКД.  Баку, 1969, с. 11; Салехова  Н.Х. 
Грамматическая  категория  времени  татарского  глагола  и  темпоральность. 
АКД.  Казань, 1975, с. 7; Əskər Ramiz. Mahmud Kaşğari və onun “Divanü 
lüğat-it-türk” əsəri. Bakı, “MBM”, 2008, s. 264.  
5
 Алланазаров  О.  Прошедшее  время  в  современном  туркменском 
литературном языке. Ашхабад, “Ылым”, 1975, с. 53-57.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
157
 
 
 
 
qəti keçmiş zamanın bir sıra semantik xüsusiyyətlə-
rindən bəhs etmişdir
1
.  
E.İ.Korkina da yakut dilində qəti keçmiş zamanın 
5 məna xüsusiyyətini göstərir
2
. Lakin təəssüflə qeyd 
etməliyik ki, o da bu  məna xüsusiyyətlərinə qəti keç-
miş zamanın malik olduğu iki üslubi xüsusiyyəti daxil 
edir.  
B.Çarıyarov leksik mənasından və mətnin xarak-
terindən asılı olaraq cənub-qərb qrupu türk dillərində 
qəti keçmiş zamanın 16 müxtəlif məna növünü qeyd 
edir
3
. Müəllifin göstərdiyi məna xüsusiyyətlərinin bir 
neçəsi üslubi xarakter daşıyır və burada qəti keçmiş 
zaman forması müvafiq zaman formalarını  əvəz edir. 
Başqa sözlə desək, burada qəti keçmiş zamanın sırf 
məna xüsusiyyətləri ilə yanaşı, digər xüsusiyyətlər və 
ya çalarlar məna xüsusiyyətləri kimi təqdim olunmaqla 
onun semantik xüsusiyyətləri lüzumsuz sayda artırılır. 
Ona görə də B.Çarıyarovun zaman formalarının üslubi 
xüsusiyyətlərini felin zamanlarının bilavasitə semantik 
xüsusiyyətləri və mənaları kimi təqdim etməsi fikri ilə 
razılaşmırıq.  
Felin zaman formalarının semantik xüsusiyyətlə-
rinin bütün türk dillərində müşahidəsi onun semantik 
xüsusiyyətlərinin inkişafını  və  zənginliyini təmin edir 
və bu da eyni zamanda türk dillərində  həmin zaman 
                                                 
1
 Убайдуллаев  К.  Категория  прошедшего  времени  глаголов  в  изъявитель-
ном наклонении в современном каракалпакском языке. Изд. «Каракалпак-
стан», Нукус, 1978, с. 43-52.  
2
 Коркина  Е.И.  Наклонения  глагола  в  якутском  языке.  Москва, «Наука», 
1970, с. 71-75.      
3
 Чарыяров Б. Времена глагола в тюркских языках юго-западной 
группы. АДД. Ашхабад, 1970, с. 50-53.  

---

Gülnarə Fəxrəddin qızı.Türk dillərində zaman kateqoriyası.Bakı.2010, s
.
158
 
 
 
 
formalarının üslubi xüsusiyyətlərinin zənginliyini 
şərtləndirir. Ona görə də müxtəlif zaman formalarının 
semantik xüsusiyyətlərini göstərdikcə üslubi məqam-
ları da şərh etməyə çalışacağıq. 
Türk dillərində  -dı  şəkilçili keçmiş zaman for-
masının semantik xüsusiyyətləri aşağıdakılardır: 
1.  Qətilik xüsusiyyəti.  Şühudi keçmiş zaman for-
ması hal və ya hərəkətin keçmişdə qəti icra olunub bit-
diyini göstərir. Təsadüfi deyil ki, əksər türk dillərində 
bu zaman forması qəti keçmiş zaman adlandırılır. Mə-
sələn: Azərb.:Cəbrayıl gedib lap küncdəki stolun ya-
nında dayandı(İMəlikzadə,Günəşli payız); Onlar təsdiq 
etdilər, zirzəminin qapısını bağlayıb çölə çıxdılar (M. 
İbrahimov, Gələcək gün); qaqauz:Sevä-sevä  evlendi 
Çokoy Kostinin kızına Paşikaya (N.Baboqlu); Geldi 
avqust da Kırboba  gitti  instituta  эkzamen vermää (D. 
Kara Çoban, İdeya kurbanı); başqırd: -İptəş komandir, 
leytenant! Serjant Qalin diviziya politotdelenən  kayttı 
(X.Kərim);özbək:Maҳalliy ҳokimiyat orqanlari raxbar-
lariqa işninq borişi ustidan nazoratni kuçaytiriş  topşi-
rildi(Marifat qazetasi);qırğız:Ömür-ölüm!Bul eköönün 
– jarık menen karaŋqılıktın betteşüüsü kırqız jerinin 
biyik çokusu Üzönqülöş aşuusunda boldu. Çıqarmanın 
sujettik-kompozisiyalık mazmunu da önüqüp oturup 
biyiktiqine jetti(http://newskg.narod. ru/ kut/06/0623).    
2.  Şahidlik xüsusiyyəti. Danışanın  şahidliyi ilə 
keçmişdə  baş verən hal və ya hərəkəti ifadə edir. Da-
nışan elə hərəkətlər haqqında məlumat verir ki, həmin 
hərəkətləri o ya bilavasitə gözü ilə görmüş, səsini qula-
ğı ilə eşitmiş, ya da ki, həmin hərəkətlərin icra olunma-

---