Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k
Yüklə 2,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
77 qulaq asır)... Keçən gün Hacı Əmrahgilin sürüsündən sarı əbrəş qoyunu yenə canavar dağıtmışdı, ona da qara nöyüt sürtdülər, sənin yaraynan işin yoxdu; bilirik sən yaxşı həkimsən, sən bu şoqərib qızdırmaya bir dava vər, ya bizə bir məsləhətli söz de, bir də səni and verirəm allaha, biznən elə danış ki, başa düşək..." 1 . Oxumuş, ali təhsil görmüş, zəmanəsinin qabaqcıl ziyalısı adlanan, "cəmiyyəti-xeyriyyə" üzvü Aslan bəy, Qurban, Zaman, Qənbər kimi avam kəndlilərdən və çobänlardan çox-çox aşağıda qalır. Onların həyat sevən, təcrübəyə söykənən, əməkdə müəyyənləşən həqiqət hissləri möhkəmdir. Onlar nə qədər çətin şəraitə düşsələr də yenə nikbindirlər. Onlar çoban təcrübələri ilə Aslan bəyin, onun elminin, həkimliyinin yalançılığını dərk edirlər. Aslan bəyin həkimliyi Rüstəm bəyin alimliyi ilə, Səməd Vahidin şairliyi ilə uyğun gəlir. Yalançı ziyalılar yaxşı tapışmışlar. "Anamın kitabı"nda əsas ziddiyyət bu izah etdiklərimiz deyildir. Başlıca məsələ də burada deyildir. Bunlar ancaq hadisənin şəraitidir, təfsilatıdır. Ədib hər şeydən əvvəl bizim diqqətimizi Zəhrabəyimin ailəsinə, övladlarına cəlb edir. Bu ailənin simasında C.Məmmədquluzadə o zamankı Azərbaycan ziyalılarının daxili ziddiyyətlərini, təbəqələşməsini göstərmişdir. Bu ziddiyyət və təbəqələşmənin isə maraqlı və böyük tarixi, ictimai səbəbləri vardır. Məlumdur ki, inqilaba qədərki Azərbaycan müstəmləkə olmaqdan əlavə bir sıra imperialist dövlətlərin iştahasını oyadan bir sərvət mənbəyi olmuşdur. Yalnız Bakı nefti deyil, ölkənin mədən ocaqları, məhsuldar torpağı, bərəkətli kənd təsərrüfatı, eləcə də coğrafi mövqeyi, gözəl ab-havası çoxlarını tamaha salmışdır. Ölkənin siyasi-strateji vəziyyəti Avropa ilə Asiya, Qara dəniz ilə Kaspi dənizi arasında bir 1 C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.202-203. 78 keçid məqamında olması, şərqdən qərbə, şimala və qərbdən şərqə, cənuba gedən yollar və yolçular üçün düşərgə təşkil etməsi əhalinin həmişə talan və qarət qorxusu altında qalmasına səbəb olmuşdur. Ancaq qəhrəmanlığı, igidliyi və polad iradəsi sayəsində Azərbaycan xalqı min illər boyu öz mənliyini, varlığını qorumuş, milli istiqlaliyyətini qazana bilmişdir. Xüsusilə XX əsrin əvvəllərində Azərbaycanda xarici siyasət təsirlərinin mübarizəsi daha mürəkkəb və daha kəskin bir şəkil almışdı. "Anamın kitabı" əsərində ana vətənin mənəvi həyatını əsas mövzu seçən, ictimai-sinfi qüvvələrin tənasübünü vərən ədib, bu əcnəbi təsirləri və bunlardan hər birinin iç üzünü məharətlə göstərmişdir. Mirzə Məhəmmədəli, Səməd Vahid və Rüstəm bəy bu təsirlərin timsalıdır. Əsərin III və IV məclislərində bir ana və bir ata övladı olan bu qardaşlar arasında ziddiyyət və mübarizə son nöqtəsinə çatır. Bunların "məslək üstündə, kitab üstündə" törəyən mübahisələri, nəhayət, kəskinləşir dərinləşir və düşmənçiliyə çevrilir. Qardaşların aralanması, ailənin dağılması ilə nəticələnir. Bu adamların hər biri XX əsrin əvvəllərində xarici təsirlərə əsir olan bir dəstə Azərbaycan ziyalısını təmsil edir. Bu adamlar xalq içindən çıxmamışlar. Bunlar yuxandan yetişmiş, pul və qazanc xatirinə təhsil görmüş adamlar idilər. Bu adamlar xalqdan, onun ənənələrindən ayrılmışdılar. Onlar ana vətənin yox, kənardan gətirilmiş kitabların, çox zaman zərərli kitabların təsiri ilə tərbiyələnmişdilər. Vətəni təmsil edən Ana gördüyü bu ixtilafdan iztirab çəkir, həyəcana düşür. O, özünü itirir, nə edəcəyini bilmir. Rüstəm bəy anasının təlaşını duyub, onu belə "başa salır": "- Ana, bax, mən səni lap çox yaxşı başa salım: nə qədər ki, mən bu kitablara etiqad eləyirəm (öz kitabları tərəfə əlini 79 tutur), Məhəmmədəli də bu kitablara (Mirzə Məhəmmədəlinin tərəfinə əlini uzadır) və Səməd də bu kitablara (Səməd Vahidə tərəf əlini uzadır) etiqad eyləyirlər, dəxi biz nə təhər ... mehriban yola gedə bilərik?" 1 . Demək lazımdır ki, bu qardaşlar arasında az-çox həqiqət hissi ancaq Rustəm bəydə vardır. O, köhnə kitablar vasitəsilə ölkəyə yeriyən əcnəbi təsiri görür. O, özünün də bu təsirin əsiri olduğunu duyub, təəssüf edir. Bu qardaşların bir evdə, sözbir, həmfikir olmasını, "hürriyyət əsaslarını kəndli və əhli-kəsəbə içində müntəşir etməsini", "həmin niyyətlərini əmələ gətirmək yolunda lazımi mətbuat cəm eləyib, qələm ilə çalışmasını" eşidib, axtarışa gələn çar senzoru qardaşların kitablarını yoxladıqdan sonra çox razı gedir. "Lüğət, elmi-nücum, şeir kitablarından" başqa bir şey görməyən senzor mehriban bir dil ilə qardaşlardan ayrılır. "Kitablarınızı görəndən sonra dəxi indi fikrimi bilmərrə dəyişdim" - deyir. Qorxulu bir macəranın bu cür xoş nəticə ilə bitməsi Rüstəm bəyi sevindirir. O, qah-qah çəkib acı-acı gülür: "Hələ indiyə kimi xalq bir şey başa düşmürdü, indiyə kimi xalq deyirdi: mərhəba Əbdüləzimin oğlanlarına, maşallah, biri Peterburqda elm təhsil edib, biri İstanbulda, biri də Nəcəfül- Əşrəfdə. Üçü də maşallah oxuyub alim olub. Amma bundan sonra ağızlarda söylənəcək ki, haman üç alimin biri (Mirzə Məhəmmədəliyə işarə edir) xüsuf-küsuf duası yazır, biri (Səməd Vahidə baxır) məfaülün-fəülatün, biri də (özünə baxır) vallah mən özüm də heç başa düşmürəm ki, mən nəçiyəm... (qah-qah çəkir)" 2 . Belə ziyalılar azadlıq, maarif, mədəniyyət haqqında düşünəndə, "cəmiyyəti-xeyriyyə" tədbirləri iddiasina düşəndə xüsusilə gülünc olurlar. Onlar Azərbaycan xalqının nicat yo- 1 C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.195. 2 C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh. 221-222. Yüklə 2,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|