Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k

 
65
və  məişət hekayələrini ("Buz", "Usta Zeynal", "Qurbanəli bəy", 
"Saqqallı  uşaq", "Zırrama", "Şeir bülbülləri", "Bəlkə  də 
qaytardılar") və komediyalarını ("Çay dəstgahı", "Ölülər", 
"Danabaş kəndinin məktəbi", "Anamın kitabı", "Dəli yığıncağı") 
yaratmışdır. 
Cəlil Məmmədquluzadə həmişə mövzularını müasir həyatdan 
və ictimai mübarizələrdən, canlı el məişətindən almışdır. Tarixi 
mövzuda  əsər yazmamışdır. Böyük bir həqiqət hissinə, dərin 
müşahidəyə malik olan bu ədib öz xalqının yäşayışını çox gözəl 
bilirdi. O, həmişə xalq içində yaşamış, xalqın sevinc və  kədəri, 
adət və ənənələri ilə böyümüşdür. Onun ən böyük müəllimi xalq 
idi. Ədib həm mübarizə qüvvəsini, həm də ilhamını eldən alırdı. 
Ona görə də xəlqilik onun əsərlərinin başlıca xüsusiyyətidir. 
C.Məmmədquluzadənin ictimai, ədəbi fəaliyyəti zəngin və 
çoxcəhətlidir. O, ictimai inkişaf tariximizdə bir dramaturq, ədib, 
jurnalist, ictimai xadim kimi məşhurdur. 
Cəlil Məmmədquluzadə  nəsrdə  qısa, mənalı, psixoloji 
hekayələrin böyük bir ustadıdır. Onun hekayələrində obyektiv, 
şirin, mülayim bir nağıl üsulu vardır. Oxucunu hadisəyə, əhvalata 
elə bağlayır ki, müəllif yada düşməyir, müəllif görünməyir. 
Demək, istədiklərinin hamısını  həyata, obyektiv həqiqətə 
dedirdir. Oxucu onun əsərlərindəki  əhvalata həmişə olmuş bir 
hadisə kimi baxır. O, bir hadisə, bir tip vasitəsilə oxucunu böyük 
bir aləmə bağlayır, onu düşünməyə  məcbur edir. Mömin bənna 
Usta Zeynalın ("Usta Zeynal") ətalətini bütün bir dinya kimi 
göstərir, Xudayar bəyin azğınlığını nə vaxt və kim tərəfindən isə 
xalqın boynuna qoyulmuş müdhiş zülm qanunu hökmündə təsvir 
edir. Zeynəbin faciəsi ilə insanı  ağladır ("Danabaş  kəndinin 
əhvalatları"). 

---

 
66
 
Dramaturgiyası 
 
C.Məmmədquluzadə dramaturgiya fəaliyyətinə "Çay 
dəstgahı" (1889) adlı alleqorik mənzum  əsərilə başlamışdır. 
Görünür ki, bu əsər keyfiyyətcə  ədibi təmin etmədiyindən çapa 
yerməmişdir. Bir dramaturq olaraq C.Məmmədquluzadə mövzu, 
məzmun və tarixcə mühüm silsilə  təşkil edən "Ölülər" (1909), 
"Danabaş  kəndinin məktəbi" (1921) və "Anamın kitabı" (1920) 
əsərləri ilə məşhurdur. 
Müəllif, "Ölülər" əsərində dini etiqad və zehniyyəti patriarxal 
münasibət nəticəsində tamamilə kütləşmiş, insani hisslərini 
itirmiş  şüursuz kütləyə çevrilmiş avam, nadan camaatı göstərir. 
Din və mövhumat fırıldaqçıları bu avamların canına daraşmışdır. 
İstismarçılar, avamlığı üzündən kor, kar, lal və duyğusuz olan 
adamların əməyini mənimsəyir, onların əməyi ilə yaşayır, üstəlik 
onlara ağalıq edirlər.  Şeyx Nəsrullah dini "quldurluq tüfənginə" 
(Sabir) çevirmişdir. Xorasandan Araz qırağına, Naxçıvana qədər 
şəhər və  kəndləri gəzir, "möcüzə" göstərib "Məhəmməd 
ümmətinə xidmət edir". Bu "möcüzələr" haqqında hər yerdə 
danışılır, ancaq onu "gördüm" deyən olmur. İnanmamağa da 
kimsə haqlı deyildir, çünki şəkk eləmək küfr sayılır. 
Ədib,  Şeyx Nəsrullahın macərasını  qəribə üsul ilə  gətirib 
müsəlman məişətinə bağlayır. Ailələr arasında xüsusi 
mülkiyyətin törətdiyi murdar iştahanı, vəhşi hərisliyi məharətlə 
açıb göstərir. Bu iştaha, möcüzələrə inanan hər kənddə  və  hər 
şəhərdə əhalinin hər qismində vardır. 
Ədib feodal dünyasında, müsəlman aləmində  mənfəət 
hərisliyi, xüsusiyyətçilik iştahası üzündən hər bir şeyin 
saxtalaşdığını, tacir, əsnaf, mülkədar, hacı  və axundlarda, bir 
sözlə "müqəddəslər" aləmində etiqadın da, sevginin də, nifrətin 
də 

---

 
67
sadəcə riyadan başqa bir şey olmadığını canlı, inandırıcı 
lövhələrlə yüksək bədii və sadə ana dilində isbat etmişdir. 
Şeyx Nəsrullah qəbristanda  əhalidən "dirilməsini istədiyiniz 
ölülərin adlarını verin", - deyə, siyahı istəyəndə çoxları susur, 
kənara çəkilir. Bunun mənasını müəllif Kefli İsgəndərin dili ilə 
açır: "Amma zəmani ki, ricət məsələsi ortalığa qoyuldu və Şeyx 
Nəsrullah ölülərin dirilmək ixtiyarını qoydu sizin qabağınıza, siz, 
dəriçədən məlakə axtaranlar, ölən qardaşlarınızın, bacılarınızın və 
övrət-uşaqlarınızın dirilməyinə razı olmadınız. Niyə razı 
olmadınız? Ondan ötrü ki, arvadlarınızın hamısını yumruq altında 
öldürmüsünüz; ölən qardaşlarınızın arvadını almısınız, ölən 
dostlarımzın yetimlərinin malını yemisiniz. Razı olmadınız ki, 
dirilib gəlsinlər və sizin əməllərinizi görüb desinlər: Tfu sizin 
üzünüzə!"
1
 
"Ölülər" komediyasında Kefli İsgəndər və Şeyx Nəsrullah bir-
birilə vuruşan iki cəbhədir. Birincisi xalqın həqiqət hissini ifadə 
edən Bəhluli-divanə (danəndə) kimi, həm sərxoş, həm də ayıq-
sayıq bir adamdır.  İkincisi tüfeyli ruhanilərin, fırıldaqçı  və 
hiyləgərlərin nümayəndəsidir. 
İsgəndər çox mürəkkəb və eyni zamanda olduqca aydın bir 
simadır. O, əxlaqsızliq, avaralıq,  şüursuzluq ucundan şəraba 
tutulmamışdır. Bəlkə  də o, heç şərab düşgünü deyildir. Yalnız 
ictimai faciələri görüb duyduğundan və bunlara qarşı özündə və 
cəbhəsində müqavimət və mübarizə qüvvəsini görmədiyindən, 
"həriflə" bərabər qüvvəsi olmadan döyüşə girişdiyindən, 
acizliyini etiraf etdiyindən bu vəziyyətə düşmüşdür. Kefli 
İsgəndərin təkamülünü diqqətlə izləyənlər, ona, o sərxoş, laübali 
gəncə məhəbbət bəsləyirlər. Bəzən də onun halına yanırlar. Başı 
dumanlı olmasına, cibində  şərab  şüşəsi gəzdirınəsinə 
baxmayaraq,  İsgəndər həmişə ictimai dərdləri duyur, onların 
ağrısını hamıdan artıq çəkir. O, balaca 
 
                                                 
1
 
C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh. 97. 
 

---