Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k

 
71
man ziyalısıdır,  İran tərbiyəsi tərəfdarıdır. Həmkarı Mirzə 
Nəcəfəli ilə dostdur. Sənəti elmi-ilahi, yəni şəriət dərsi deməkdir. 
Kiçik oğlu Səməd Vahid İstanbulda  ədəbiyyat fakültəsini 
bitirmiş, həmişə osmanlıca danışan bir türkpərəstdir. Osmanlı 
tərbiyəsi tərəfdarıdır,  şeir yazmaqla məşğuldur. Türk dili 
müəllimi Hüseyn Şahid ilə dostdur. 
Üç qardaşın yeganə bacısı Gülbahar isə  vətəndə böyüyüb 
tərbiyə almış, anasını  və qardaşlarını  təmiz və sönməz 
məhəbbətlə sevən, savadsız, ismətli, kamallı bir Azərbaycan 
qızıdır. Zəhrabəyim balalarının hamısını eyni məhəbbətlə sevir, 
onların hər biri üçün ürəyi bir tikədir. 
_Ədib bu ailəni ictimai-siyasi aləmdən keçirmək, adamların 
xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün gözəl bir vəziyyət 
düşünmüşdür. Rüstəm bəy cəmiyyəti-xeyriyyənin sədridir. 
Qardaşları  və  şəhərin görkəmli simaları bu cəmiyyətin üzvüdür. 
Cəmiyyət Rüstəm bəyin evində iclas edir. Arvadı Zivər xanım da 
münəvvər bir xanım olduğu üçün cəmiyyətin yığıncaqlarında 
iştirak edir. Bəzən fəallıq da göstərir. 
Cəmiyyəti-xeyriyyənin son iclasında dörd məsələ müzakirə 
edirlər. Ədib bura yığılanların xasiyyətlərini aydınlaşdırmaq üçün 
məhz bu məsələləri belə seçmişdir. 
1.  İllik haqq-hesabın təsdiqi; 2. Məktəb məramnaməsi 
barəsində; 3. Acların ərizəsi; 4. Elm-ilahi dərsləri barəsində. 
Bu məsələlərin müzakirəsində  cəmiyyətin fəaliyyəti, il-boyu 
nə ilə  məşğul olduğu görünür. Aslan bəy çıxış edib göstərir ki: 
"Zakon bu sluçäyları tamamən predusmotret eləyibdir. Bizim 
smetanın proqreşnostları o barədədir ki, biz naprimer, təyin 
eləmişik aclara ildə yüz manat paylayaq, amma biz yüz manat 
əvəzinə paylamışıq yüz doqquz manat on dörd şahı iki qəpik..."
1
 
                                                 
1
 
C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.190. 
 

---

 
72
Məktəb məramnamələrinin müzakirəsində  məktəblərimizdə 
ana dilini qüvvətləndirmək vəzifəsi  qoyulur.  Bu  tələbi odlü 
ehtirasla müdafıə edən Hüseyn Şahid nitqə başlayır: "Möhtərəm 
əzayi-əncümən həzrətlərinə öz ixlasımı təqdim edib, mətləbin ən 
ibtidasından bir şəmmə izahat  farz və qarz bilib iltimas 
ediyorum, əfəndim..."
1
 
Azərbaycan məktəblərində ana dili taleyinin kimə tapşırıldığı 
və gülünc vəziyyətə salındığı bu çıxışdan aydındır. Hüseyn 
Şahid, məktəblərdə keçilən "milli ədəbiyyat"dan nümunələr 
gətirib, bu sahədəki müvəffəqiyyətlər ilə fəxr edir: 
İştə  kələbəklər kibi qarlar düşüyor Sanki bir nur eniyor 
hərfidana, Lakin əyləncə olurkən bu sana Yavrı quşlar uçuyor!
2
 
Dostunun nitqinə  Səməd Vahid və onun kimiləri  əl çalır. Bu 
şeiri  əzbərləyən bir şagird ucadan oxuyur. Bununla da dərs 
məramnamələrinin müzakirəsi bitir. Bütün bu söhbətlərə qulaq 
asıb heç bir şey başa düşməyən Gülbahar və başqaları 
mürgüləyirlər. 
Acların  ərizəsi müzakirə olunanda, cəmiyyət kassasındakı 
pulun "zapasnoy fond"a keçirilməsi məsələsi ortalığa çıxır. 
Acların həqiqətən ac olub-olmamasını  təhqiq üçün xüsusi heyət 
seçilməli olur. Aclar bu vəziyəti görüb ağlaşırlar. Mal həkimi 
Aslan bəyin dalınca gələn çobanlar isə  dəsmallarından çörək 
çıxarıb, aclara verirlər, onları təskin edirlər. 
Bu səhnələrdə zahirən gurultulu, təlqinedici görünən gözəl 
sözlərlə  çıxış edən ziyalıların mənəvi miskinliyi, xalqa 
etinasızlığı və yabançılığı müəyyən olur. 
                                                 
1
 C. Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.191-192. 
2
 
Yenə orada, səh.192. 

---

 
73
Ədib cəmiyyəti - xeyriyyə "dəstəsi" ilə müvazi əsl xalq və 
həyat nümayəndələrini, acları, nökərləri, çobanları  və  nəhayət, 
hammalları göstərmişdir. Bu adamların heç biri xüsusi mənfəətini 
güdmür. Bunların heç biri başqalarını aldatmaq niyyətində 
deyildir. Bunların fəlakəti isə başqa cəhətdədir. Bunlar, Rüstəm 
bəylərə, Aslan bəylərə, Səməd Vahidə, Hüseyn Şahidə 
inandıqları üçün bədbəxtdirlər. Bunlar, müasir ziyalıların zahiri 
və  təntənəli görkəminə uyurlar. Çətinlikdə, yaman gündə bu 
cəmiyyətin qapısına gəlirlər.  Ədib, bu inamı  aşağı kütlələrin 
bədbəxtliyi və  fəlakəti kimi qəbul edir. Həmin məsələ  tək bu 
əsərdə deyildir; adını  çəkdiyimiz pyeslərin üçündə  də bütün 
parlağlığı ilə vərilmişdir. 
"Danabaş  kəndinin məktəbi"  əsərində münaqişə başqa rəng 
almışdır. Burada xalqın hakim qüvvələrə inamı sarsılmışdır. 
Burada çamaat şəhərdən, "oxumuşlar"dan, "böyüklər"dən qaçır. 
Qazıdan, pristavdan, müfəttişdən, hakimdən eyni dərəcədə 
qorxur, vahiməyə düşür. Məlumdur ki, qazı köhnə  zəmanədə 
şəriət nümayəndəsi idi, böyük hörmət sahibi idi. Adamlar çətinə 
düşəndə onun yanına məsləhətə, məşvərətə gedərdilər. Qazı 
məhəl qoyub heç kəsin qapısına, heç kəsin evinə gəlməzdi. 
Burada camaat "Ölülər"dəki camaatdan fərqli olaraq qismən 
qeyri-şüuri də olsa, hiss ilə də olsa, qazının "xeyrə gəlmədiyini" 
duymuşdur. Onunla pristav, naçalnik və maarif müfəttişi arasında 
bir birlik olduğunu anlamışdır. Kütlənin şüurunda intibaha doğru 
ilk meyl görünməkdədir. Doğradur, bu meyl hələ 
müəyyənləşməmişdir, yaxşı ilə pisi həmişə ayırd edəsi səviyyədə 
deyildir. Ancaq hər halda bu meyldə hakimlərə, "böyüklərə" qarşı 
yad bir münasibət vardır.  Şübhə yoxdur ki, bu münasibət 
gələcəkdə inkişaf edib qüvvətlənəcəkdir. 
"Böyüklər" isə Danabaş kəndinin əhalisinə üç tərəfdən təzyiq 
edirlər. Onlar camaata qoyun sürüsü kimi baxırlar. Ca- 

---