Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k

 
80
lunu kənarda axtarırlar. Onlar özgələrə ümid bağlayır, hər bir 
tərəqqinin yaradıcısı olan xalqı tanımır, tanıya bilmirlər. Bunların 
heç biri Azərbaycan xalqının həqiqi, doğma ziyalısı deyildir. 
Buna görə  Cəlil Məmmədquluzadə öz əsərlərində bu adamların 
pərəstiş etdikləri boş  və  mənasız kitablara qarşı ananın böyük 
kitabını qoyur. 
Altmış yaşlı  Zəhrabəyim və onun kitabı, böyük ədibin 
əsərində  vətən kitabıdır. Bu elə bir kitabdır ki, bütün balaların, 
vətən övladının adı burada yazılmışdır. Zəhrabəyim həmişə buna 
baxaraq təsəlli alır. Övladları haqqında hər bir şirin və  əziz 
xatirəni bu kitabda tapır. 
Əgər "Ölülər"də son sözü atanın sərxoş  oğlu  İsgəndər 
demişdisə, əgər orada həqiqəti İsgəndər təmsil etmişdisə, burada 
son sözü ananın ismətli və namuslu qızı Gülbahar deyir. Əgər 
"Ölülər"də İsgəndər yalnız balaca qardaşı Cəlal, bacısı Nazlı ilə 
təsəlli tapırdısa, burada Gülbahar anası  Zəhrabəyimə arxalanır. 
Əgər "Ölülər"də  İsgəndər gücsüz, əliboş, köməksiz, tək qalaraq 
Şeyx Nəsrullah dünyasının önündə üsyankar ifadələrdən başqa 
bir əlac tapmırdısa, burada Gülbahar, vətənin və ailənin mübariz 
və iradəli qızı kimi irəliyə yeriyir: 
"(Qaçır içəri otaqdan neft və spiçka gətirir. Kitabların üstünə 
neft töküb od vurur. Kitablar çöldə alışır və Gülbahar durur 
otağın ortasında, qoltuğundan anasının kitabını  çıxardır, bir 
səhifəsini açır və diqqətlə baxır)"
1
. 
Gülbaharın son sözü çox qüvvətli və  təsirlidir. Bu nitq, 
ümumiyyətlə, 
ədəbiyyatımızda 
ən məzmunlu, lirik 
monoloqlardan biridir. Burada müəllif öz fikirlərini yığcam, 
aydın, xülasə halında olduqca bədii, orijinal və yeni bir şəkildə 
qəhrəmanın dili ilə ifadə etmişdir. Gülbahar vətənə əcnəbi təsirlər 
                                                 
1
 
C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.235.
 

---

 
81
gətirən kitabları  dərin bir nifrətlə yandırdıqdan sonra ürək 
rahatlığı ilə ana kitabını əlinə alaraq həyəcanla deyir: 
"Qaldı bircə kitab: bu da anamın kitabı (bir qədər hamı sakit 
durub baxır). Budur, atam öz əlilə yazdığı  vəsiyyət: (oxuyur) 
Tarixi-hicrinin min iki yüz doxsan dördüncü ilində, rəbiüssaninin 
on ikisində, seşənbə günü sübh azanından yarım saat keçdikdə 
yoldaşım Zəhranın cismindən bir parça qopub ayrıldı ki, ibarət 
olsun Rüstəm balamdan... 
Biçarə övrətin cisminin qalanından genə ...bir parça ayrılıb 
qopdu, haman gün oğlum Məmmədəli anadan oldu... 
Yazıq Zəhranın qalan cismi genə bir tərəfə parçalandı... 
balamız  Səməd dünyaya gəldi. 
... Bundan da bir neçə il sonra baxtı qara övrətin qalan yarım 
canından genə bir parça qopdu ki, adını Gülbahar qoyduq... Yer, 
göy, ay və ulduzlar göylərdə seyr edib gəzə-gəzə genə əvvəl-axır 
günün başına dolanırlar; çünki bunlar hamısı  qədim  əzəldə 
gündən qopub ayrılmış parçalardır. 
Mən etiqad edirəm ki, mənim də balalarım dünyada hər yanı 
gəzib dolansalar, genə əvvəl-axır anaları Zəhranın (əlini anasına 
tərəf tutur) ətrafında gərək dolanalar. Çünki ay və ulduz şəmsin 
parçaları olan kimi, bunlar da analarının ayı və ulduzlarıdır. Vay 
o kəsin halına ki, təbiətin həmin qanununu pozmaq istəyə; onun 
insafı  və vicdanı ona müdamül-həyat  əziyyət edəcək, nə  qədər 
canında nəfəs var, peşiman olacaq..."
1
. 
"Anamın kitabı"nda xalqın taleyi məsələsi geniş  mənada 
qoyulmuşdur. Yalnız məişət məsələsi, yalnız saf duyğular yox, 
əsrin böyük məsələləri irəli sürülmüşdür. 
"Anamın kitabı"nda zəhmətkeş xalqın nümayəndələri, 
camaatın  ən aşağı  təbəqəsindən olan adamlar saf və  səmimi 
duyğuları ilə təsvir edilmişdir. 
                                                 
1
 
1   C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.236-237. 
 

---

 
82
Buradakı çobanlar iftixarla deyirlər: 
 
Biz çobanıq, dağdı, daşdı yerimiz,  
Yoldaşımız qoyun-quzu sürümüz,  
Dərs almayıb, haqdı ki, heç birimiz,  
Amma zövqü-səfalıdı çobanlar,  
Qardaşlıqda vəfalıdı çobanlar. 
 
* * * 
 
Gözəl olur çöldə çəmənlər, çaylar,  
Qışda arandayıq, dağda da yaylar,  
Çoban siidü sağar, hamıya paylar,  
Niyyəti çünki alidir çobanlar,  
Qardaşlıqda vəfalıdı çobanlar
1
. 
 
Bunlar təhsil almamış olsalar da, saf, təmiz zövq sahibləridir. 
Ədibin rəyi ilə desək, çobanlar yalançı  mədəniyyət dərsi 
almamışlar. Buna görə  də qardaşlıqda vəfalıdırlar, buna görə 
südü hamıya paylayırlar, buna görə də ali niyyət sahibidirlər. 
Ədib onların ibtidai, patriarxal həyatını bir qədər idealizə 
etmişdir. Həqiqət axtaran, öz doğma qardaşlarından və 
cəmiyyəti-xeyriyyə iclasından bir vəfa görməyən Gülbahar, 
çobanların işinə valeh olur, onları dindirir, onların peşələrinə 
məftun olur. 
Rüstəmbəylərin, Səməd Vahidlərin və sairələrinin bəlası 
burasındadır ki, xalqı anlamırlar, xalqı  və onun qüvvəsini 
görmür, duymurlar. Burjua qəzetlərinin boşboğazlığına uyan 
qardaşlar, xalq taleyinə bağlı deyillər və bu tale haqqında onların 
düşüncələri hamıda istehza doğurur. 
 
                                                 
1
 
C.MəmmədquIuzadə. Əsərləri, I c, Bakı, 1936, səh.230. 
 

---

 
83
 
Ədibə görə qurtuluş, istiqlaliyyət və azadlıq uğrunda 
mübarizələrdə  vətən övladları böyüklü-kiçikli hamı  əl-ələ 
vərməlidir. Səyyarələr günəşin  ətrafında hərləndiyi kimi, vətən 
balaları da öz analarından ayrılmamalıdırlar. Bu həqiqəti 
anlamayanlar, buna əməl etməyənlər  əslini itirənlərdir. Onlar 
ömrü boyunca peşiman olacaq, vicdan əzabı çəkəcəklər. Bu birlik 
sadəcə  kəmiyyət mənasında anlaşılmamalıdır. Bu, xalqın can, 
qan ilə, fikir və ideya ilə bir-birinə bağlı olması deməkdir. 
Adamların bir-biri üçün ürək yandırması, bir-birinin halına 
qalması, dərdinə  ağlaması deməkdir. Bu birlik vətən övladını 
yüksəldir. Hər bir yad, düşmən qüvvəsi bu birliyə rast gəldikdə 
polad sədlərə toxunan saxsı kimi parçalanıb darmadağın 
olmalıdır. 
Bu pyesdəki əsas mətləblərdən biri də mədəniyyətin azadlığı, 
vətənə xidməti məsələsidir. Vətənin azadlığı xalqın birliyini, 
həmrəyliyini tələb etdiyi kimi, onun bütün mənəvi qüvvələrinin 
də  səfərbərliyə alınmasını, ancaq bu istiqamətdə inkişaf 
etdirilməsini tələb edir. Bu tələb  ədibin xüsusilə bu əsərində 
möhkəm qoyulmuşdur, çünki ədib,  əsrinin yalançı burjua 
mədəniyyəti nümayəndələrindən çox bəlalar çəkmişdir. Ömrünü 
bu cür "mədəniyyətçilərlə" mübarizədə keçirməyə  məcbur 
olmuşdur. Böyük ədib bu məsələni təkcə "Anamın kitabı"nda 
deyil, bir sıra başqa pyes və hekayələrində  də  həll etmişdir. 
Buradakı mal həkimi Aslan bəy, "Danabaş  kəndinin 
məktəbi"ndəki müəllim və inspektor, "Ölülər"dəki çinovniklər 
belə "kulturaçılardır". 
Bu cəhətdən  ədibin "Lal" adlı balaca, bir pərdəlik pyesi də 
maraqlıdır. Müəllif bu əsərində küçədə  ağlayan altı  və  səkkiz 
yaşlı iki uşağı  təsvir edir. Onlar müharibə illərində 
xanimanlarından ayrılmış, ata-analarını itirmişlər. Onların səsinə 
bir intelligent, bir çinovnik, bir mömin, nəhayət, sənəti məlum 
olmayan bir lal gəlir. Zəng səsini eşidən intelligent uşaqlara iki 
şahı pul atıb gedir. Azan səsini eşidən mömin də 
 

---