Microsoft Word Hazir. Mir c?Lal doc ?d?bi m?k
Yüklə 2,66 Kb. Pdf görüntüsü
|
87 ədəbiyyata layiq görən, bədii təsvirdən süni bəzəyi, uydurmanı atan, həyatı bədii təfəkkürün yeganə əsası, məhək daşı sayan Cəlil Məmmədquluzadə olmuşdur. Onun hekayələrində keçmiş Azərbaycan məişətindən vərilən lövhə və səhnələr hər şeydən əvvəl öz həqiqiliyi, inandırıcılığı və təbiiliyi ilə oxucunu valeh edir. "Danabaş kəndinin əhvalatları" povəsti, "Usta Zeynal", "Poçt qutusu", "Qurbanəli bəy", "Rus qızı", "İranda hürriyyət", "Atlar dayandı" və s. hekayələr bədii nəsrimizin ən gözəl nümunələri sayılmalıdır. "Danabaş kəndinin əhvalatları" əslində məzəli bir hekayədir. Burada Məhəmmədhəsən əminin, kasıb, avam, mömin bir kəndlinin Kərbəlaya getmək üçün bəsləyib hazırladığı eşşəyin itmək macərası nağıl olunur. Ancaq bu, hadisənin zahiri və əhvalat tərəfidir. Bu əhvalatın arxasında ədibin dərin mənalı istehzası, acı göz yaşları görünür. Ədib bu əsər haqqında belə deyir: "Miladın min səkkiz yüz doxsanıncı illərində Nehrəm kəndində müəllim olduğum vaxt kəndlərimizdə qəribə hallar görərdim və gördüklərimi yazıya götürərdim. "Danabaş kəndi əhvalatı" sərlövhədə Məhəmmədhəsən əminin eşşəyinin itməyini birinci dəfə hekayə surətində yazdım. Burada rəvayət olunur ki, nə tövr Danabaş kəndinin yüzbaşısı Xudayar koxa Məhəmmədhəsən adlı bir fəqir kişinin eşşəyini aparıb şəhərdə satır və o pula orada bir övrət siqə eləyir. Bə halon ki, Məhəmmədhəsən əmi var-yoxunu satıb bu eşşəyi almışdı və bir ayın müddətində bəsləyirdi ki, minib getsin Kərbəla ziyarətinə" 1 . Bu əsərdə realizm, həyat həqiqətinə pərəstiş ən qüvvətli cəhətdir. Məhəmmədhəsən əminin başına gələn bu gülməli, həm də ağlamalı macəra, böyük maraq, məzə ilə oxunur. Hər səhifədə insanın dodağı qaçır, təbəssüm edir, gülür. Eyni za- 1 C.Məmmədquluzadə. Əsərləri, II c, Bakı, 1936, səh.549 . 88 manda insan acıyır, təəssüf edir. Məhəmmədhəsən əminin başına gələn əhvalat, gülməli bir macəra deyil, əslində yanıqlı bir faciədir. Bu elə faciədir ki, yalnız Məhəmmədhəsən əminin deyil, minlərlə fağır, yoxsul kəndlilərin başına gələ bilərdi. Bu elə bir faciədir ki, yalnız Danabaş kəndində yox, o zamankı Azərbaycanın bütün kəndlərində, hətta bütün islam dünyasında baş verirdi. Və belə faciələrin beş-on deyil, min il boyu davamı nəticəsindədir ki, Məhəmmədhəsən əmilər elə yazıq, zavallı və gücsüz, köməksiz bir vəziyyətə düşmüşdür. O, bu faciəni bir faciə kimi qəbul etmir, "qəzavü-qədərin" işi kimi, təbii, qanuni bir hadisə, "alnına yazılmış qismət" kimi qəbul edir və susur. Bu əsərdə zülm və haqsızlığın, feodal zorakılığının nə dərəcədə hakim olduğunu və mülkədarların, burjuaziyanın din və şəriət xadimləri tərəfindən necə vicdansızcasına müdafiə olunduğu çox dərin və inandıncı bir təbiiliklə təsvir olunmuşdur. Realizmə eyni sədaqəti ədibin sonrakı hekayələrində də görürük. "Usta Zeynal" şərq ətalətinin timsalıdır. Usta Zeynal öz təbiəti etibarilə təmiz və salim bir kişidir. Öz əməyi ilə dolanan və ancaq buna göz tikən, kasıb və yoxsul həyatı ilə kifayətlənən bir fəhlədir. Onun şəxsi təbiətində, bir insan olaraq, pis, çirkli bir xasiyyət yoxdur. Ancaq onun bəlası avamlığında, möminliyində, sadəlöhvlüyündədir. O, mollaların axirət və cənnət vədlərinə inanmışdır. O, bütün kafırlərin "cəhənnəm əhli" olduğuna inanır, ona görə də pərişan, yoxsul, cır-cındır içində olsa da, özünü çoxlarından "artıq" bilir. "Usta Zeynal" hekayəsi texnika, sənətkarlıq cəhətdən də çox mükəmməl və nümunəvi bir əsərdir. Mirzə Cəlilin hekayələrində bir bitkinlik, müxtəsərlik, yığcamlıq, məna aydınlığı vardır ki, bütün kiassik nəsrimizdə davam və inkişaf etdirməkdədir. Bu hekayələr, bəzən böyük bir roman, cild-cild əsərlər qədər mənalı, əhatəedici və 89 güclüdür. Cəlil Məmmədquluzadə nəsri öz gözəl xüsusiyyətləri ilə böyük bir ədəbi məktəbi təmsil etməkdədir. Cəlil Məmmədquluzadə yaradıcılığının ədəbiyyatımızı inkişaf etdirən, Azərbaycan realizmini yeni, yüksək mərhələyə qaldıran bir sıra orijinal və gözəl sənətkarlıq xüsusiyyətləri vardır. C.Məmmədquluzadənin satirası yeni və xüsusi bir xassə daşıyır. Onun satirasında tənqid, acı gülüş və istehza ilə yanaşı dərin fəlsəfi fikir vardır. O, oxucunu mütəəssir etməklə kifayətlənmir. Bu təsir ilə onu düşüncə, təfəkkür aləminə, ictimai hadisələrin mahiyyətinə varmağa çağırır. Onun tənqidi gülüşündə dərin ictimai məna və məzmun vardır. Ədibin satirasında köhnə dünyanın çirkinliklərini duyan, bu çirkabın qurbanlarına ağlayan həzin bir lirika duyulmaqdadır. "Ölülər" komediyasında İsgəndərin öz bacısı Nazlı və qardaşı Cəlal ilə danışıqları, Gülbaharın monoloqu, "İki qardaş", "İki alma", "Qoşa balınc" hekayələrindəki dərin psixoloji təsir bu lirikaya parlaq misal ola bilər. C.Məmmədquluzadənin yumorunda isə əksinə, şirin bir fərəh səslənməkdədir. "Quzu", "Poçt qutusu", "Usta Zeynal" hekayələrində bu fərəh daha aydındır; çünki bu üsulda ədib, ən çox müsbət adamları, həyat, əmək adamlarını, kəndliləri, fəhlələri, sənətkarları gülüş obyekti etmişdir. Bu zümrədən olanlar nə qədər avam, sadəlövh olsa da, ədib onları məhəbbətlə, hörmətlə təsvir edir. Onların tənqidini də şən gülüş, zarafat yolu ilə verir. C.Məmmədquluzadənin realizmi dərin, obyektiv realizmdir. Tərəfgirlik heç bir əsərin zahirində nəzərə çarpmır. Ən yüksək kin və ədavət bəslədiyi düşmənə qarşı heç bir acı, mənfı söz işlətmədiyi kimi, ən çox sevdiyi, idealizə etdiyi dostu da mədh, tərif sözləri ilə təsvirdən çəkinir. Ədib hər iki halda bir yol ilə, həqiqəti göstərmək, həyatı olduğu kimi təqdim yolu ilə, əsl realizm yolu ilə gedir. Yüklə 2,66 Kb. Dostları ilə paylaş:
|