Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
78
1941-ci ildə Türkiyə hökumətinin təqdimatı ilə ölkə parlamenti tərəfindən 60 yaşından yuxarı olan sıravilərin, 65 yaşından yuxarı ehtiyatda olan zabitlərin orduya çağırılması haqqında hökumətə icazə verilməsi, habelə Frakiya dairəsinə aparılmış 40 minlik ordunun yerini doldurmaq üçün Şərq vilayətlərində səfərbərlik elan edilməsi Sovetləri narahat edən məqamlar idi (16). 1941-ci ilin avqustunda Sovet və Britaniya qoşunlarının İrana daxil olması Türkiyə üçün əlavə narahatlıq doğurdu. Müttəfiq qoşunların İrana daxil olmasından iki həftə əvvəl, avqust ayının 10-da İngiltərə və Sovet İttifaqı Boğazlar rejiminə və Türkiyənin ərazi bütövlüyünə hörmətlə yanaşdıqları barədə birgə təminatlarını bəyan etdilər. Eyni zamanda bəyanatda Türkiyəyə hücum olacağı təqdirdə ona yardım göstəriləcəyi bildirildi. Almaniya təbliğatının təsirini azaltmaq üçün 10 avqust bəyanatında Sovet tərəfi Montrö sazişinə sadiq qaldığını, Boğazlara münasibətdə hər hansı təcavüzkar niyyətinin və iddiasının olmadığını bir daha təsdiq etdi. Sovet tərəfi bildirdi ki, Türkiyə hökumətinin müharibəyə cəlb olunamamaq arzusunu başa düşdüyündən hər hansı Avropa ölkəsi tərəfindən ona hücum olarsa, Türkiyə hökumətinə hər cür yardım göstərməyə hazırdır (17). Türkiyəyə münasibətdə Böyük Britaniya və SSRİ-nin birgə bəyanatı diplomatik vasitələrlə bu ölkənin bitərəfliyini daha təminatlı etmək və Türkiyədə Almaniya təsirini zəiflətmək məqsədi daşıyırdı (18). SSRİ Xarici İşlər Komissarlığının 10 avqust bəyanatında Boğazlara və Türkiyənin ərazi bütövlüyünə münasibətdə yüksək təminatların elan olunmasına baxmayaraq avqust ayının 25-də sovet qoşunlarının İranın şimalına daxil olması, İranın Türkiyə ilə sərhədlərinin Sovetlərin nəzarətinə düşməsi, SSRİ xüsusi xidmət orqanlarının "kürd məsələsi ilə oynaması" və kürd separatizmi məsələsindən istifadə etmək barədə xüsusi təkliflər hazırlaması Türkiyənin hərbi, siyasi və diplomatik orqanlarının diqqətindən yayınmamışdı. Türkiyə bu məsələyə ciddi maraq göstərdyindən 1941-ci ilin avqustunda Ankarada olan alman səfiri fon Papen xarici işlər naziri Ribbentropa göndərdiyi gizli məlumatda yazırdı: yaxşı məlumatlanmış etibarlı şəxs bildirir ki, almanların Rusiyada uğurları fonunda Türkiyə hökumət dairələri Azərbaycan türklərinin taleyi ilə daha artıq dərəcədə məşğul olmağa başlamışlar (19).Sovet qoşunları Güney Azərbaycanda möhkəmləndikdən sonra Türkiyə mətbuatında 1941-ci ilin payızından başlayaraq İran türkləri ilə bağlı bir sıra yazılar verilməyə başlamışdı. "Yeni Sabah" qəzetinin redaktoru Hüseyn Cahid Yalçın öz yazılarında İranda türk dilinin qadağan edilməsini, türklərin dil və mədəniyyətinin sıxışdırılmasını tənqid etməsi İran mətbuatının ciddi etirazlarına səbəb olmuşdu. Bu yazışmalarla tanış olduqdan sonra Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının birinci katibi M.C.Bağırov Türkiyə
79
mətbuatının Güney Azərbaycan məsələsinə müdaxiləsinə sərt reaksiya vermisdi.İran Azərbaycanında Sovetlərin möhkəmlənməsini və yerli əhalinin siyasi proseslərə sürətlə cəlb etməsini diqqətlə izləyən İranın xarici işlər naziri M.Ə.Soheyli Ankaradakı İran səfirinə yazırdı: "Əgər işlər bundan sonra da belə davam etsə, onda biz Azərbaycanı itirəcəyik"(20).Cənubi Azərbaycanda baş verənlərin fonunda Türkiyəyə qarşı ərazi iddialarını özündə əks etdirən "Dəftəri müfəssəli vilayəti Gürcüstan" kitabının Tiflisdə S.Cikiya tərəfindən nəşr edilməsi türklərdə müəyyən narahatlıqlar doğurmuşdu (21). Sovet ordusu 1941-ci ildə İrana daxil olduqdan sonra öz növbəsində Sovet xüsusi xidmət orqanları Türkiyənin Güney Azərbaycan məsələsinə münasibətini daim diqqətdə saxlayırdılar. Regionda cərəyan edən hadisələr barədə Tehrandakı Sovet səfirliyinin hazırladığı hesabatda qeyd edilirdi ki, türklərin İran Azərbaycanında fəaliyyətləri diqqəti cəlb edir. Azərbaycanda öz təsirlərini artırmaq məqsədilə onlar belə bir təbliğat aparırlar ki, ancaq Türkiyə Azərbaycan əhalisini kürdlərin soyğunçu hücumlarından xilas edə bilər. Sovet səfirliyi belə güman edirdi ki, bununla onlar müharibədən sonra Azərbaycanı Türkiyəyə birləşdirmək üçün zəmin hazırlayırlar (22). Eyni zamanda həmin dövrdə Təbrizdə fəaliyyət göstərən türk diplomatları haqqında kəşfiyyat məlumatlarının toplanması da sovet xüsusi xidmət orqanlarının başlıca vəzifələrindən idi (23). İkinci Dünya müharibəsi başlandıqdan az sonra, xüsusilə 1942-ci ildən başlayaraq kürd məsələsi Türkiyəyə qarşı istifadə edilən başlıca amillərdən birinə çevrildi. 1942-ci ilin martında Zaqafqaziya hərbi dairəsmin komandanı, ordu generalı İ.V.Tülenev Stalin üçün hazırladığı məruzədə qeyd edirdi ki, Türkiyə ilə müharibə olacağı təqdirdə kürdlərin insan ehtiyatlarından istifadə etmək məqsədilə onlarla dostluq münasibətlərini saxlamaq lazımdır (24). 1941-ci ilin sentyabr ayının sonlarında üç dövlətin nümayəndələrininMoskva konfransında Britaniya nümayəndəsi Biverbruk Stalin və Harrimana təklif etdi ki, türklər üçün bir şey eləmək lazımdır ki, onlar bizə rəğbətlə yanaşsınlar. İ.Stalin qeyd etdi ki, türklərin Almaniya tərəfinə keçməməsi üçün bu, yaxşı olardı. Lakin əlavə etdi ki, bununla belə onlar özlərini İngiltərənin müttəfiqi kimi aparmırlar. Onlara kömək etmək üçün təminat olmalıdır ki, bu yardımlar itmirlər. Türkiyə ilə İngiltərə arasında ittifaq mövcud deyildir, bitərəflik vardır. Lord Biverbruk cavab verdi ki, biz onlardan şikayət edə bilmərik. Biz özümüz bir sıra öhdəlikləri yerinə yetirməmişik. İ.Stalin qeyd etdi ki, Türkiyə Bolqarıstandan və onun Almaniya ilə ittifaqından qorxur (25). 194l-ci ilin yayında və payızında Almaniyanın hər cür təzyiqinə və şantajına baxmayaraq Türkiyəni faşist blokuna cəlb etmək mümkün olmadı. Xüsusilə Sovet İttifaqı müharibəyə daxil olduqdan sonra ölkəni
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|