Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
82
protokollarda təsbit etmək istəyirdi. Lakin A.İden nəinki bu protokolları imzalamaqdan, bu layihəni təfərrüatı ilə müzakirə etməkdən belə qəti şəkildə imtina etdi. O, Stalinə öz fikrini "belə geniş təfsilatı ilə açıq ifadə etdiyinə" görə təşəkkürünü bildirməklə yanaşı qeyd etdi ki, Avropanın müharibədən sonra yenidən qurulması məsələləri Amerika tərəfinin iştirakı olmadan müzakirə edib bilməz. Bununla da A.İden bir növ SSRİ-nin müharibəyə qədərki (1939-1940-cı illərdəki dəyişikliklər nəzərdə tutulur-C.H.) sərhədlərini tanımaqdan imtina etdi. Bütün bunlar Stalini bərk əsəbiləşdirsə və məyus etsə də, o, haqlı olaraq belə qənaətə gəldi: ola bilsin ki, bu məsələləri müzakirə etməyin zamanı yetişməyib (28). İ.Stalin İkinci Dünya müharibəsi başlandıqdan sonra Sovet İttifaqının əldə etdiyi əraziləri müqavilə vasitəsi ilə Britaniyaya qəbul etdirmək istəyirdi və nümunə kimi qarşılıqlı yardım haqqında ingilis-türk müqaviləsini gətirirdi.O, İdendən soruşurdu: "Doğrudanmı SSRİ Türkiyədən pisdir?" İ.Stalinin bütün ciddi cəhdlərinə baxmayaraq Britaniya tərəfi onun təklif etdiklərinə getmədi (29). Stalinin Türkiyəni mükafatlandırmaq ideyasını müzakirəyə çıxarması daha çox bu məlumatın türk siyasi dairələrinə eşitdirilməsi, Türkiyənin bitərəfliyini daha etibarlı etmək zərurətindən irəli gəlirdi. Türkiyədə millətçi qüvvələrin bəzi çağırışları Sovet kəşfiyyat orqanları tərəfindən operativ şəkildə Moskvaya çatdırılır və həmin məlumatlar bəzən şişirdilmiş formada təqdim edilirdi. Məsələn, SSRİ-dəki türk hərbi attaşesinin fəaliyyətini izləyən əks kəşfiyyat orqanlarının məlumatına görə, guya hərbi attaşe şəxsi söhbətlərində əminliklə bildirib ki, əgər almanlar Qafqazı işğal edərlərsə, o bu regionda qabaqlayıcı tədbir kimi mühüm strateji mövqelərin türk ordusu tərəfindən tutulması barədə düşünməyi öz Baş qərargahlarına tövsiyə edəcək. Sovet kəşfiyyatının məlumatına görə, Türk səfiri Aktayın Molotova dedikləri ilə, Ş.Saracoğlunun Ankaradakı Alman səfiri fon Papenə dedikləri arasında fərqlər müşahidə edilirdi. Ankaradakı Sovet səfirliyinin məlumatına görə Ş.Saracoğlu SSRİ diplomatları ilə söhbətlərində Sovetlərlə dost olduğunu və bu dostluğa böyük əhəmiyyət verdiyini dilə gətirsə də, digər diplomatlarla söhbətlərində SSRİ haqqında dostluqdan uzaq olan tonda danışmış, Sovetlərdən ehtiyatlandığını gizlətməmişdi.Xüsusilə, 1942-ci ilin fevral ayının 26- da Alman səfiri fon Papenə qəsd edilməsində Sovet cəsuslarının əli olması barədə Xarici İşlər Nazirliyinin mövqeyi Sovetləri Ş.Saracoğluya münasibətdə daha da acıqlandırmışdı (30). İ.Stalinin Türkiyəni Bolqarıstan limanı, Yunanıstan adaları və Suriya əraziləri hesabına mükafatlandırmaq ideyası Ankarada çox ehtiyatla qarşılandı. Türkiyə siyasi dairələri ehtiyat edirdilər ki, bu istiqamətdə olan hər hansı dəyişikliklərə əvəz olaraq Moskva əlavə tələblər, o cümlədən Boğazlarla bağlı iddialar irəli sürə bilər.
83
Sovetlər müharibəyə daxıl olduqdan sonra Türkiyənin əhəmiyyəti müttəfiqlər üçün müstəsna dərəcədə artmışdı. U.Çörçill ABŞ Prezidenti F.D.Ruzvelt və İ.Stalinlə yazışmalarında Türkiyənin müharibəyə daxil olması üçün ona hər cür yardım göstərilməsini zəruri hesab edirdi. O Stalinə yazırdı: "Əgər Türkiyə müharibəyə daxil olsaydı... bu bizə daha sürətli və effektli kömək olardı" (31). 1942-ci ilin mayında V.Molotovla söhbətdə U.Çörçill Almaniyanın Bakı vasitəsi ilə Qafqaza zərbə endirmək ehtimalının gücləndiyini bildirdi. Məhz Türkiyənin Qafqaz sərhədləri boyunca ordu cəmləşdirməsi alman təhlükəsinin artması ilə bağlı idi. May ayının 22-də Çörçill İdenlə söhbətdə Türkiyənin mövqeyindən razı qaldığını və onun Almaniyanın tərəfinə keçməyəcəyini bildirdi. O, dedi: "İlin sonuna qədər ingilislər və amerikanlar Türkiyəyə böyük həcmdə müasir silahlar verməyi düşünürlər, bu Türkiyəni müttəfiqlərlə daha çox bağlamalıdır" (32). 1941-ci ilin dekabrında Moskva altında qələbədən sonra SSRİ-nin vəziyyətinin yaxşılaşması müttəfiqlərarası münasibətlərə da müsbət təsir göstərdi. 1942-ci ilin yazından başlayaraq Zaqafqaziya hərbi dairəsində təbliğat orqanları əsgər və zabitlər arasında Türkiyə təhlükəsi altında açıq kompanya aparmağa başladılar. Bu dövrdə Gürcüstan, Ermənistan və Azərbaycanda Sovet ordusunun sayı 25 diviziyaya çatdırıldı. Zaqafqaziyada yerləşdirilən ordunun qarşısında qoyulan əsas vəzifə türk və ya türk-alman hücumunu dəf etməyə hazırlıq idi. 1942-ci ilin fevral ayında Zaqafqaziya hərbi dairəsmi möhkəmləndirmək məqsədilə general-leytenant D.T.Kozlovun yerinə ordu generalı İ.V.Tülenev dairəyə komandan təyin edildi. İ.Tülenev 1939-1940-cı illərdə Zaqafqaziya dairəsinə rəhbərlik etdiyindən regionda iş təcrübəsinə malik bir hərbçi idi. Zaqafqaziya hərbi dairəsinə komandan təyin edildikdən sonra üç Cənubi Qafqaz respublikasındakı silahlı qüvvələrlə yanaşı, İran Azərbaycanındakı Sovet ordu hissələri də ona tabe olunmuşdu (33).1942-ci ilin mart ayının 12-də İ.Tülenev Tbilisidə M.C.Bağırov, K.Çarkviani və Q.Arutinovla müzakirələr keçirdikdən sonra mart ayının 13-də Zaqafqaziya hərbi dairəsində təlim xarakterli hərbi oyunlar keçirilməsi barədə direktiv imzaladı. Türkiyə bu oyunlarda şərti olaraq düşmən qüvvə kimi götürülür və oyun qaydalarına görə Şimali-Şərqi Türkiyəyə hücumla başlayan hərbi əməliyyatlar Oltu, Sanqamış, Trabzon və Ərzurumun ələ keçirilməsi ilə nəticələnirdi. "Zaqafqaziya cəbhəsi əməliyyatlarının planlaşdırılması üzrə mülahizələr" adlı sənəddə isə Qara dəniz sahili istiqamətində 210 km, Ərzurum istiqamətində 300 km-ə qədər bir ərazidə Trabzon, Bayburt, Ərzurum xətti üzrə türk ordusunun darmadağın edilməsi Zaqafqaziya hərbi dairəsmin əsas strateji vəzifələrinə daxil edilmişdi. Hərbi əməliyyatların hazırlıq mərhələsində türk ordusunun sərhəd boyunca kəşfiyyat və mühafizə sisteminin sıradan çıxarılması, hücum üçün hazırlıq vəziyyətinin elan olunması nəzərdə tutulurdu.
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|