Microsoft Word hc ssri turkiye
Yüklə 4,07 Mb. Pdf görüntüsü
|
80
müharibədən və hərbi əməliyyatlardan kənar saxlamaq, sülh və barış vəziyyətində yaşamağı təmin etmək Türkiyə xarici siyasətinin başlıca istiqamətinə çevrildi. 1941-ci ilin noyabr ayında Türkiyə Böyük Millət Məclisinin iclaslarında müharibənin doğurduğu vəziyyət, Türkiyənin yeritdiyi siyasət, vuruşan ölkələrə münasibət və digər məsələlər geniş müzakirə edildi. Böyük Millət Məclisindəki açılış nitqində prezident İ.İnönü yaranmış vəziyyəti belə qiymətləndirirdi: "Balkan hadisələri ilə başlayan hərəkətlər, İraq və Suriyadakı gəlişmələrlə Qərb və cənub qonşularımızı müharibə və işğal vəziyyəti halına qoydu və birdən-birə bir div addımı ataraq Alman-Sovet silahlı münaqişəsini meydana çıxardı.Böyləcə şimal qonşumuz da hərbin yanğınları içinə girdikdən sonra, digər qonşumuz İran işğal faciəsini gördü. Məmləkətimizi bu qədər yaxından əlaqələndirən əsgəri hərəkətlər bizim sayıqlığımızı son dərəcə artırmış və təhəddüdlərimizə və dostluqlarımıza sədaqət çərçivəsi içində şərəfimizi və əmniyyətimizi qoruyan sülh arzusu siyasətimizin əsasını təşkil etmişdir" (26). 1941-ci ilin dekabrında baş verən iki hadisə - Almaniya qoşunlarının Moskva altındakı məğlubiyyəti və Birləşmiş Ştatların müttəfiqlər tərəfindən müharibəyə daxil olması Türkiyə siyasi dairələrində müttəfiqlərin qələbəsi haqqında tərəddüdləri ortadan qaldırdı. Vəziyyətin belə xarakter alması Türkiyənin tərəfsizliyinin əhəmiyyətini daha da artırır və onun Almaniya tərəfindən müharibəyə qatılmaq ehtimalını heçə endirirdi. 1941-ci ilin dekabr ayının ortalarında Britaniya xarici işlər naziri A.İdenin Moskvaya səfəri zamanı bir çox məsələlərlə yanaşı, Türkiyəyə münasibət məsələsi də müzakirə mövzusuna çevrildi. Dekabr ayının 16-da başlayan Britaniya-Sovet danışıqlarında İ.Stalin qarşılıqlı hərbi yardım və müharibədən sonrakı problemlərin həlli haqqında iki müqavilə layihəsini A.İdenə təklif etdi. Sonra isə o, ikinci müqaviləyə müharibədən sonra Avropa sərhədlərinin yenidən qurulmasının ümumi sxemini nəzərdə tutan gizli protokolun əlavə edilməsinin Sovetlər tərəfindən arzu olunduğunu ifadə etdi. Dekabr ayının 16-da İ.Stalinin Kremldə A.İdenlə danışıqlarda müharibədən sonrakı dövrün ərazi dəyişiklikləri barədə irəli sürdüyü təkliflərin əsas mahiyyəti 1939-1940-cı illərdə Almaniya ilə razılıq əsasında SSRİ-nin tərkibinə qatılmış ərazilərin yeni müttəfiqə qəbul etdirilməsindən ibarət idi. Dekabrın 16-dakı danışıqlarda İ.Stalin Sovet İttifaqının 1941-ci ilin iyul ayına qədərki sərhədlərinin bərpasını zəruri hesab etməklə yanaşı, müharibədən sonrakı sərhədlər barəsində öz görüşlərini açıqladı. O belə hesab edirdi ki, Tilzit Sovet Litvasına qatılmalıdır, fin Petsamosu Sovet İttifaqına "qaytarılmalıdır", Rumıniya və Finlandiya ilə ittifaq müqaviləsi bağlanmalı, bu müqavilələrə əsasən 1939-1940-cı illərdə Pribaltikada olduğu kimi onların ərazisində Sovet hərbi bazaları şəbəkəsi yaradılmalıdır. Digər ölkələrə gəldikdə Stalin ilk
81
nöbədə Almaniyanın parçalanması, onun yerində Bavariya dövləti, Reyn vilayəti və s. yeni qurumların yaradılmasını təklif etdi. Almaniyadan təzminat alınması məsələsi də Moskva danışıqlarında müzakirə edildi. Britaniyanı dünyanın yenidən bölüşdürülməsinə maraqlandırmaq üçün Stalin təklif etdi ki, Belçika, Hollandiya, Norveç və Danimarka ərazilərində bir sıra ölkələrin (SSRİ nəzərdə tutulurdu) Baltik dənizinə çıxış və girişinə təminat verilməsi şərti ilə Britaniya bazaları şəbəkəsi yaradıla bilər. Bunlardan əlavə, Sovet tərəfi beynəlxalq hərbi gücə malik olan Avropanın "demokratik dövlətlərinin hərbi ittifaqının" yaradılması, Avropada dövlət federasiyasının qurulması ideyasını irəli sürdü. Belə qurumların içərisində Balkan federasiyası, Polşa-Çexoslovakiya federasiyası və digərlərinin adı çəkildi. Müttəfiqlərin qələbəsindən sonra ərazi dəyişiklikləri haqqında öz düşüncələrini bölüşən zaman Stalin Türkiyəni də yaddan çıxarmadı. İ.Stalin dedi ki, bitərəfliyə riayət etməsinə görə Türkiyəni mükafatlandırmaq lazımdır.O,bunu Almaniyaya meylli mövqeyinə görə cəzalandırılmalı olan Bolqarıstan hesabına etmək istəyirdi. Stalin dedi: Türkiyə bitərəfliyə riayət edilməsinin əvəzi kimi Dodekanesi, Burqasın cənubuna doğru Bolqarıstanın türk əhalisi yaşayan rayonlarını və ola bilsin ki, Suriyada hansısa əraziləri ala bilər. Türkiyəyə onun vacib limanlarından çıxışı bağlayan Egey dənizindəki bir neçə adanı da vermək olar. Bu məsələ ilə bağlı A.İden qeyd etdi ki, Dodekanesə yunanlar artıq çoxdan iddia edirlər, belə ki, adanın əhalisi də yunanlardır. Lakin o, bu məsələnin tənzim və müzakirə edilməsinin zəruriliyini qəbul etdi. İ.Stalin əlavə etdi ki, Bolqarıstandan Burqas rayonunun alınması müharibə zamanı onun əməllərinin cəzalandırılması kimi olardı. İ.Stalin qeyd etdi ki, bolqarlara Qara dənizdə bir liman - Varna da yetərlidir. Bir sıra məsələlərə toxunduqdan sonra A.İden yenidən Türkiyə haqqında məsələyə qayıtdı və soruşdu: elə bir şey etmək olmazmı ki, Türkiyəni müttəfıqlərlə sıx bağlasın? İ.Stalin cavab verdi ki, bu nəticəni almaq üçün ən yaxşı vasitə Dodekanesi Türkiyəyə vəd etməkdir. A.İden türklərin almanlara münasibətində son zamanlar hər hansı dəyişikliyin müşahidə edilməsi barədə İ.Stalinin fikrini soruşduqda o, cavab verdi ki, türklər almanları sevməsələr də, onlardan çox qorxurlar. A.İden türklərin alman qoşunlarını öz ərazilərindən buraxa bilməsi ehtimalı haqqında İ.Stalinin fikri ilə maraqlandıqda Stalin buna şübhə ilə yanaşdığını bildirdi. Bir neçə dəqiqədən sonra Stalin yenidən bu məsələyə qayıtdı və A.İdenə bildirdi ki, onun dedikləri ciddidir və yaxşı düşünülmüşdür (27). Rus alimləri A.A.Danilov və A.V.Pıjikov haqlı olaraq qeyd edirlər ki, Stalin Böyük Vətən Müharibəsi başlanana qədər Almaniya ilə sınaqdan keçirdiyi əməkdaşlıq variantını eynilə Böyük Britaniyaya təklif edirdi. Təkliflər eyni olduğu kimi, fəaliyyət taktikası da eyni idi: bu razılaşmaları Stalin gizli
Yüklə 4,07 Mb. Dostları ilə paylaş:
|