M
ə
də
niyyə
t və
cə
miyyə
t
113
йолуна гядям гоймасындан вя эетдикъя яняняйя чеврилмясиндян хябяр верир.
Бу просес Иранын юзцндя дя давам етдирилир.
ХЫВ ясрдя поетиканын эюзял билиъиси вя Шямси Фяхри
ады иля шющрят тапан
шаир Шямсяддин Мящяммяд Фяхряддин Фяхри Исфащани щиъри 745-ъи (м.1344)
ild
ə Ширазда Ъамал ябу Исщагын сарайында онун шяряфиня дюрд щиссялик бир
ясяр йазыр вя дюрдцнъц щиссясини тяшкил едян фарс изащлы лцьятини адятя эюря
«Мейаре Ъямали» адландырса да, ясяр еля бу адла да таныныр. Ясярин лцьят
щиссяси дилчилик ядябиййатында «Мейаре Ъямали», «Фярщянэе Шямси Фяхри»,
«Лоьяте форс» гядим ады иля йад едилир.
Беляликля, фарс лцьятчилийи тарихиня ХЫ яср ярябъя-фарсъа икидилли вя фарсъа
изащлы, ХЫЫ яср енсиклопедик сащя лцьятляринин, ХЫЫЫ яср ядяби дилин елми вя
бядии цслубунда йазылмыш фарсъа-тцркъя мянсур вя мянзум лцьятлярин
йаранмасы дюврц кими дахил олмушдур. Яняня щалыны алан бу елм сащяси ХЫВ
ясрдян бюйцк инкишаф йолуна гядям гоймагла фарс лцьятчилийи хязинясини
зянэинляшдирян сайсыз-щесабсыз лцьятляр йаратмышдыр.
114 Щикмят
Mящяммяд
ибн Щиндушащ Нахчывани
“ВЯЗИФЯЛЯРИН ТЯЙИН
ОЛУНМАСЫНДА КАТИБЛЯРЯ
ЭЮСТЯРИШ”
Ы щисся, ЫV башлыг, XVЫЫ фясил
Ы бящс
Rяиййятин султанлара ярзи-эилейи
§ 1. Allahыn sяltяnяti яbяdidir vя zamanыn hюkmцndяn qalыcыdыr.
Mяrяnd bюlgяsinin sadiq rяiyyяti vя яhalisi nяzяrя чatdыrmышdыr ki,
onlarыn vяtяni vя mяskяni olan yoxsul yaшayыш yeri miskinlikdя dillяrя dastan
olubdur. Qяdimdя adil sultanlar vя hяqiqяtpяrяst padшahlar rяiyyяtin,
imkansыzlarыn vя zяhmяtkeшlяrin halыna diqqяt edirdilяr. Bu цzdяn, bюyцk
яmirlяriнин, elчilяriнин vя xidmяtчilяriнин divanыn onlara gцzяшtlяrlя baьlы
verdiklяri hюkmlяrin xaricindя rяiyyяtdяn bir чюp belя istяmяyя ixtiyarlarы
чatmazdы
vя onlarыn gecяlяmя yeri, ya xeyirxah qonaqчыlыq prinsipi цzrя, ya da
чюldя, чяmяndя, aчыq havada olardы. Bir neчя ildir ki, bu qayda pozulubdur vя
indi яmirlяr, elчilяr vя gяlib-gedяnlяr яvvяla kяndxudalarыn vя rяiyyяtin
evlяrinя dцшцrlяr vя юzlяrini hяr шeyя ixtiyar sahibi kimi nцmayiшkaranя
aparыrlar. Яsla rяiyyяtя divanыn юdяmя qяbzi vя hюkmцnц tяqdim etmirlяr ki,
sяnяdя alыnaraq vergi vя mцkяllяfiyyяtlяrin hesablanmasыnda nяzяrя alыnsыn.
Zцlm vя zorakыlыьыn mцmkцn olan hяdlяri baш verir. Rяiyyяtin olufя (mal-qara
ilя baьlы kяndlilяrdяn alыnan vergi), яlяfя (hakimlяrin elчilяrini, onlarыn
xidmяtчilяrini vя mal-qarasыnы saxlamaq цчцn alыnan vergi) юdяmяlяrinя vя hяr
cцr mяsrяf vя xahiшlяrin
qarшыlanmasыna baxmayaraq, hяr evя dцшяn(lяr)
яllяrinя keчяn яшya vя avadanlыqlarы alыb gюtцrцrlяr. Bu цzdяn bюlgяnin yoxsul
vя biчarяlяri яldяn-ayaqdan dцшmцшlяr. Bu aciz vя miskin toplumun fяryadыna
yetiшilсин, аdi bir fяrman verilсин ki, divandan hяr bir яmir, elчi vя gяlib-gedяn
цчцn ayrыca hюkm vя юdяmя qяbzlяri yazыlmaсын vя mцkяllяfiyyяtlяr divanыn
mцяyyяn etdiyi hяdlяri aшmaсын vя heч kяsin, cцzi dя olsa, haqqы tapdanmaсын.
Hяr bir hal xoш zikrя sяbяb olar vя mцtlяq яvяzi verilяcяkdir. Bu bюlgяnin
яhalisinin dualarы vя dюvlяtя sevgisi artmыш olсун.
Яks halda peyьяmbяrlяrin
yoluna baьlыlыqdan kяnarlaшma ba
ş verir. Bununla da, haqlarы qorunan vя
tяhlцkяsizliklяri tяmin edilяn яmin sakinlяrin cяlayi-vяtяn olmalarыnыn qarшыsы
M
ə
də
niyyə
t və
cə
miyyə
t
115
alыnaр. Necя rяvadыr ki, bu hяzrяtin шяfqяti vя dюvlяtindя yoxsul biчarяlяr
onlara dяdя-babalarыndan cцzi miras qalmыш vя юzlяri tяrяfindяn qazanыlmыш vя
yoxsul dolanышыqlarыnы tяmin edяn 100-200 illik ev-eшiklяrini buraxыб vя
mяmlяkяti tяrk eтсинlяr.
Lazыmi tяdbirlяrin gюrцlmяsi o hяzrяtin mяrhяmяtinя baьlыdыr.
Dцnya kama чatsыn.
§ 2. Allahыn шanы alidir. Sizin dя mяqamыnыzы hяr zaman uca elяsin.
Naxчыvan яhalisinin sadiq bяndяlяri dюvlяtчiliyя sevgi vя baьlыlыq
hisslяrini bяyan edяrяk bildirirlяr ki, qяdimdя onlarыn
dяyяri bяlli olan mal vя
яmlaklarы divan dяftяrlяrindя mцяyyяn юlчцdя imzalы vя mюhцrlя tяsdiql
ənmiş
qaydada юz яksini tapыrdы vя яhali dюvlяtin vergi mяmurlarыnыn тязйиги vя
izdihamы olmadan sahibkar kimi cavabdeh idilяr vя o юdяmяlяr vaxtыnda
bюyцk divana yetiшirdi vя ondan kяnarda heч bir bяndя яlavя vergi vя
mцkяllяfiyyяtlя baьlы baшqa bir yerя mцraciяt etmirdi. Nяticяdя шяhяr vя
vilayяt abad idi. Яhali vя sakinlяr rahat vя arxalы idilяr; dюvlяti юzlяrinя dayaq
bilirdilяr. Lakin son illяr gцnbяgцn vя saatbasaat vяziyyяt dяyiшir. Zцlm ilя
Allah bяndяlяrinin malыnы vя canыnы юzlяrinя
halal bilяn hakim vя onun
mяmurlarы 1 dinar yerinя яhalidяn яn azы 20 dinar qoparыrlar. Zцlmkar vя
hяddini gюzlяmяyяn kяndxudalarыn da onlara mцvafiq vя яlbir olmasы bu cцr
юzbaшыnalыqlara yol aчыr vя zalыmlar onlarыn kюmяyi vя yardыmы ilя istяdiklяrini
edirlяr. Шяhяrin daьыlmasы o yerя чatыb ki, artыq onun 5/6-i xarabazara
чevrilibdir. Hяqiqяtdя xarabazara dюnmцш evlяrin sakinlяri mяmlяkяtin dюrd
bir yanыnda sяrgяrdan vя evsiz-eшiksiz dolaшmaqdadыrlar. Rяiyyяt cяlayi-vяtяn
olubdur. Юlkя bюyцklяrinя vя sultanlara layiq Naxчыvan istehsalы olan mal vя
mяhsullar
tamamilя yoxa чыxыb, onun sяnayesi dцnyaya daьыlыbdыr. Xцsusilя,
Baьdad vя Tяbriz istisna olmaqla, kimsяnin dцnyada gюzяlliyinя gюrя
бянзярини gюrmяdiyi vя haqqыnda eшitmяdiyi Naxчыvan kimi yaraшыqlы bir шяhяr
heч nяdяn чяkinmяyяn vя qorxmayan vя hяr шeyi яlя almыш qaniчяn vergi
mяmurlarыnыn vя ixtiyar sahiblяrinin zцlmц vя sitяmi ucbatыndan indi xarab vя
pяriшan olubdur vя kimsя onun bu vяziyyяtdяn qurtarыlmasы цчцn cяhd etmir.
Bu beytlяr oranыn xarab olan halыnы vяsf etmяk цчцn deyildi:
Yada dцшяndя sevgili yar, яhvalы-Vяtяn,
Qan aьlaram kцlя, kцllцyя, xяrabяyя hяmяn.
Dяrviш яzabы цrяyi yaxar, gюz mюhnяti,
Bяyanыmdan qanlar axar, etsяm gяr onu mяn.
Gяrdiшin hansы zцlmцndяn, de ki,
mяn zarыyыm,
Acы halыma, xяrabяyя ki, dюnmцш Vяtяn.
Mяskяnim qяlbim tяk keшmяkeшdяn olmuш xarab,