Microsoft Word içindekiler doc

Celal Demir 
44 
olduğu tartışılmaktadır. Yukarıda da belirttiğimiz gibi, bazı dil bilgisi kitaplarında bu tür tamlamaya 
“takısız ad tamlaması”, bazı kitaplarda ise “sıfat tamlaması” denmektedir. Ancak bu tür tamlamaya 
yakışan en güzel adın  “eksiz tamlama” olduğu görüşündeyiz. Çünkü Bu tür tamlamalar, Türkçede 
isimlerin yine isim olarak sıfat görevinde kullanılabileceğini gösteren tipik örneklerdir: gümüş kemer, 
tahta baraka, tel dolap, altın kolye, ipek mendil… 
Eski dil bilgisi kitaplarında da bu tür kelime grupları “iz
âfet” ve “terkîb-i izâfî” (isim tamlaması) 
olarak değerlendirilmiştir. 
“İzâfet-i beyâniyye, muzâfın nev’ini ve aslını ya’ni neden yapılmış olduğunu 
beyan eder. Meselâ dut ağacı, gül kurusu. Bu misâllerde muzâfın nev’i beyan ediliyor. Altun taş, gümüş 
desti. Bu misallerde muzâfın aslı beyan ediliyor.”
78
  Tanzimat dönemi dil bilgisi kitaplarında da aynı 
düşünce söz konusudur: “İzâfet-i beyâniyye, bir şeyin nev’ini ve neden ma’mül edildiğinibeyân ve iş’ar 
eden izafetlerdir.”
79
 
 
Eski dil bilgisi kitaplarında  “iz
âfet-i teşbihiyye” adı verilen kelime gruplarının da bu bağlamda 
eksiz tamlama olarak değerlendirilmesi gerekir: elma yanak, servi boy, zeytin göz, aslan asker, melek kız 
gibi. 
b. Ekleri Düşürülmüş Tamlamalar:Bu gruptaki tamlamalar, başta iyelik ekli iken daha sonra 
bünyesinden bu ek düşürülmüştür.  “İsim tamlaması iken, yaygın kullanım nedeniyle tamlanan 
bölümündeki iyelik ekini düşürmüş örnekler de vardır: Urfakapı < Urfa kapısı, topkapı < Top kapısı 
gibi”
80
. 
“Takısız tamlama Türkçenin en eski tamlama biçimi gibi görünmektedir. Çok defa belirtili 
tamlama biçiminde kurulan bu tamlama bile zamanla önce belirtisiz tamlama biçimine dönmekte , sonra 
da takısız tamlama olmaktadır: paşanın bahçesi > paşa bahçesi > paşa bahçe olmuştur”
81
  
Bu tür tamlamalar daha çok yer ve eşya adı olarak kullanılmaktadır. Bazıları tamamen kalıplaştığı 
için bitişik yazılmaktadır: otopark (otop parkı), hücumbot (hücum botu), Kadıköy (kadı köyü)… “Son 
olarak isim tamlaması üzerinde yapılan feci bir yanlışlığa işaret edelim: bu yanlışlık belirsiz isim 
tamlamasında iyelik ekinin atılması hadisesidir: Mektep Sokak, Karanfil Sokak, Ömer Han, Ahmet Palas 
misallerinde olduğu gibi”
82
 
B. ANLAM BAKIMINDAN İSİM TAMLAMALARI 
1. İyelik (Aitlik / Sahiplik) Bildiren Tamlamalar 
a. Birinci Ögenin Aitliğini Belirten Tamlamalar: Bu gruptaki tamlamalar, söz konusu edilen 
iki varlıktan birinin diğerine ait, ona t
âbi veya mensup olduğunu ifade eder. Bu tamlamalar, ilgi hâlindeki 
ögede belirtilen varlığın iyelik ekli ögede belirtilen varlığa t
âbi, ona mensup veya onun bir parçası 
olduğunu ifade etmek amacıyla oluşturulur. 
İsim tamlamalarında iyelik ekli ögenin ilgi h
âlindeki ögede belirtilen varlığa ait veya onunla ilgili 
olan bir varlığı belirtmesi, iyelik gruplarının tipik özelliklerinden biridir. Ancak bu grupta değerlendirilen 
isim tamlamalarında, bilinenin aksine, ilgi h
âlindeki ögede belirtilen varlığın, iyelik ekli ögede belirtilen 
varlığa ait veya ona mensup olduğu ifade edilmektedir. “İzf
âtde küçüğün büyüğe tâbi olması, mevâdd-ı 
ma’l
û
meden olmakla dikkat olunmak lazımdır. Mesel
â kışlanın kiremidi ve parmağın tırnağı ve geminin 
direği ve manavın elması denilir. Kiremidin kışlası ve tırnağın parmağı ve direğin gemisi ve elmanın 
                                                 
78
 Bedros Zeki, 1310: 7. 
79
 Hasan Şefik, 1307: 19-20. 
80
 Özçelik , 2005: 194. 
81
 Hatiboğlu, 1972: 19. 
82
 Ergin, 1983: 384. 

---

Türkiye Türkçesi Gramerlerinde İsim Tamlaması Sorunu ve Bir Tasnif Denemesi 
45 
manavı denilmez. L
âkin isti’mâle muvâvık ve kıyâsa muhâlif ba’zı  şeyler vardır. Meselâ bir kavmin 
p
âdişâhı ve bir pâdişâhın kavmi ve hocanın talebesi ve talebenin hocası gibi”
83
. Bu tamlamalarda birinci 
öge, bir varlığı, ikinci öge ise bu varlığın dahil olduğu  şeyi belirtmektedir: elmanın cinsi,  sizin 
milliyetiniz,  Mehmet’in uyruğu, Kemal’in köyü, Ayla’nın mahallesi, benim takımım, Yalçın’ın grubu, 
onun meden
î hâli, benim ailem, bizim milletimiz, bizim obamız, sizin soyunuz gibi. 
b.  İkinci Ögenin Aitliğini Belirten Tamlamalar: Bu kelime grupları da, aitlik, t
âbi olma ve 
mensup olma gibi anlamlar ifade etmektedir. Bu tamlamalar, iyelik ekli ögede belirtilen varlığın ilgi 
h
âlindeki ögede belirtilen varlığa tâbi, ona mensup veya onun bir parçası olduğunu ifade etmek amacıyla 
oluşturulur. “Birinci şekil iz
âfetler temellük, nisbet; ait ve mahsus olma gibi manalar ifade eder. Odanın 
kapısı, kalenin duvarı, kapının anahtarı
.”
84
 
İyelik gruplarının tipik özelliği bu tamlamalar üzerinde görülmektedir: Türkçe bölümü, kuş 
yuvası, kunduracının Zeki,Türk köyü, Kanlıca muhtarı, Tük musikisi, Hasan’ın kayını, amcamın dostu, 
Ankara valisi, ayı ini, çocuğun uykusu, ebenin Melehat, Fatma’nın kızları, gençler derneği, halam kızı, 
halının rengi, İngiliz donanması, işçi partisi, işçinin ele emeği, kimsesizler yurdu, komşunun bahçe 
duvarı, okulun birincisi, Rus edebiyatı, Türk bayrağı, Türk dili, Ermeni aksanı, kadının şapkası, Ali’nin 
parası, Arşimet kanunu, benim dayım, çocuğun zekası, Nedim divanı, Na
îmâ tarihi, Orhan’ın babası, 
sizin sağlığınız, Yalçın’ın kalemi… 
Kurum kuruluş ve dernek adları da ‘ilgi’ ve ‘mensubiyet’ ifade ettiği için bu çerçevede 
değerlendirilebilir: Artvinliler Derneği, Yazarlar Sendikası, Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği, Türk Dil 
Kurumu, Türk Hava Yolları, Çağdaş Yaşamı Destekleme Derneği… 
2. İlgi Bildiren Tamlamalar 
a.  İlgi Kurmak Amacıyla Oluşturulan Tamlamalar: Bu kelime grupları, toplum açısından 
önemli olan yer, kavram ve/veya değerli bir şahsiyetin adı ile kamuya hizmet veren bir yerin adı iyelik 
ilgisiyle bağlanarak oluşturulur. Böylece kamu hizmeti gören yol, bina, semt, cadde, sokak, kurum ve 
kuruluşların değerli  şahsiyetlerin adıyla bilinmesi sağlanmaktadır:  Atatürk Bulvarı, Kazım Karabekir 
Eğitim Fakültesi, Tahsin Banguoğlu Öğrenci Yurdu, Lenin Müzesi, Miraç Apartmanı, Şehit Cengiz Topel 
Mahallesi, Bağdat Caddesi, Beyazıt Meydanı, Fatih Sultan Mehmet Köprüsü, Afyon Kocatepe 
Üniversitesi… 
 
Şayet kamuya hizmet veren yol, bina, çeşme, tiyatro, üniversite, okul vb. yerler, gerçekten sözü 
edilen kişi tarafından ortaya konmuş ve/veya hizmete sokulmuş ise bu tamlama gerçekte var olan bir 
ilgiyi veya aitliği belirtmek amacıyla oluşturulduğu için ‘b.Tamlananın aitliğini belirten tamlamalar’ 
grubunda değerlendirilmelidir:  III. Ahmet Çeşmesi, Süleymaniye Cami
î, Fatih Külliyesi, Ali Emirî 
Kütüphanesi, Ahmet Vefik Paşa Tiyatrosu, Saracoğlu apartmanı gibi.  
b. Mevcut İlgiyi Belirten Tamlamalar: Bu gruptaki tamlamalar, bir varlık adı ile o varlığın 
gerçekte ilgili olduğu başka bir varlık adının iyelik ilgisiyle birbirine bağlanmasından oluşur. Bu tür 
tamlamalar, iyelik ekli ögede belirtilen varlığın, ilgi h
âlindeki ögede belirtilen varlıkla ilgili veya ona dair 
olduğunu ifade eder.  
Bu kelime grupları iki varlık arasında ilgi kurmak amacıyla değil, bir varlığın gerçekte başka bir 
varlıkla herhangi bir şekilde ilgili olduğunu belirtmek amacıyla oluşturulmuş kelime gruplarıdır. Bunların 
çoğu, günlük dilde bir tür veya kavram adı olarak kullanılmaktadır.  
                                                 
83
 Abdullah Ramiz Paşa, Emsile-i Türkiye, Hazırlayın: Emir İçhem İdben, TDK yayınları, Ankara 1999, s. 16. 
84
 Midhat Sadullah Sander, Tatbikatlı Türkçe Gramer Dersleri, Kanaat Kitapevi, İstanbul 1934, s. 59-60. 

---