Microsoft Word içindekiler doc

Türkiye Türkçesi Gramerlerinde İsim Tamlaması Sorunu ve Bir Tasnif Denemesi 
37 
Tahsin Banguoğlu, bu tamlama çeşidini “geniş ölçüde birleşik kelime yapmaya yarayan” bir yapı olarak 
görmekte ve anlam özellikleri üzerinde ayrıntılı olarak durmaktadır
49
. Kaya Bilgegil, “belirtisiz isim 
tamlaması” başlığı altında incelediği bu tamlama türünün anlam özelliklerini 15 madde h
âlinde 
açıklamıştır
50
. Vecihe Hatiboğlu, “belirtisiz tamlama” adını verdiği bu kelime gruplarının “hem anlam 
hem de yapı bakımından kaynaşıp kalıplaşmaya uygun olduğunu” belirterek ifade ettiği anlamları genel 
olarak değerlendirmiştir
51
. 
Mahzar Kükey, bu türden tamlamaların birleşik sözcük olduğuna dikkat çekmektedir
52
. Leyla 
Karahan, bu tür tamlamanın “belirsiz, genel bir nesneyi, bir türü karşıladığını, ögeleri arasına daim
î bir 
ilişki bulunduğunu” vurgulamaktadır
53
. 
Bazı kaynaklarda ise bu tür tamlamada “tamlayanın ilgi h
âli eki almamış olması”na  vurgu 
yapılmış; anlam özellikleri konusunda ayrıntıya inilmemiştir
54
. 
 
                                                                                                                                                             
ad takımlarında kötüleyici bir niteleme ayırtısı bulunur: Orhan yaramazı…16) İkinci türlü ad takımlarından kaynaşıp bileşik ad 
olan da çoktur: Adapazarı, Boğaziçi… Kullanış alanı çok geniş olan ikinci türlü ad takımlarının anlamları da çok çeşitlidir.” 
(Gencan, 1983:160-162). 
49
“Belirsiz adtakımı cinsadı olarak kullanılmaya daha elverişlidir. Bu nedenle geniş ölçüde birleşik kelime yapımına yarar: 
göztaşı, ketenhelvası, ayakkabı, devekuşu, kınaçiçeği, ayçiçeği, alçıtaşı… 
Belirsiz adtakımı kimi zaman bir cins varlığın (katılanın) parçalarını veya şekillerini ayırt etmeye yarar: zeytin yağı, zeytin 
tanesi…Çoğu zaman belli bir türün adı cinsin adına katılarak o türün mensup olduğu cinsi açıklamaya yarar: çınar ağacı, 
mermer taşı…gibi. Özlükadlar, kişi, soy, topluluk, orun ve kurum adları alan bir adtakımında katılan olurlarsa kimi h
âlinde 
kalırlar:İstanbul  şehri, Marmara Menizi, Erzurum Valisi, Konya Belediyesi, Trabzon Lisesi, Merkez Bankası…Burada 
adtakımı “gibi olan” anlamını alır. Bu adtakımı edebiyatta çok yaygın ve sevilen bir mecaz kalıbı teşkil eder ve benzetme 
adtakımı adını alır: gönül bülbülü, aşk rüyası, talih güneşi, ümit ışığı … Ancak bir sıfatı katkıalan olarak kullanıp onunla 
doğrudan doğruya abartma anlamı getiren belirsiz adtakımları yaparız: Para delisi, kadın düşkünü, şöhret budalası…Nihayet 
belirsiz adtakımının bir çeşidi daha vardır ki bir tür takı öbeklerini meydana getirir. Bunlar aslında yer, yön, çağ, ilişki 
adlarının katkı alması ile oluşmuş belirsiz adtakımlarıdır: masa üstü, deniz dibi, şehir içi, ırmak boyu, dağ ardı, edep dışı, öğle 
üzeri, ortaklar arası.” (Banguoğlu, 1986:334-336). 
50
 “Belirtisiz isim tamlamaları, en fazla aşağıdaki kavramlardan biriyle tahsis ifade eder: 1. Bir tek varlık kavramıyla: Fırat 
nehri, Konya Şehri…2. Ürün Kavramıyla: Elma ağacı, yonca tohumu...3. Araç kavramıyla. Okul çantası, sandal küreği…4. 
Sebep kavramıyla: Fazilet mük
âfatı, tembellik cezası… 5. İçe konulan şey (mazruf) kavramıyla: Su testisi, mürekkep şişesi…6. 
Benzerlik kavramıyla: Bal üzümü, parmak eriği… 7. Menşe kavramıyla: Gürün elması, Uşak halısı…8. Belirtende muayyenlik: 
Çocuklarımızın üçü, elbiselerin ikisi…9. Mensupluk kavramıyla. Türk öğretmeni, İngiliz bahriyelisi… 10. Amaç kavramıyla: 
Seyehat arzusu, saadet emeli…11. Niteleme kavramıyla: hasan haydudu, ayşe zavallısı…12. Benzerlikten başka bir mecaz 
kavramıyla: kalem kazancı, can kulağı…13. Yöneliş Kavramıyla: Vatan sevgisi, anne şefkati…14. Makam Kavramıyla: Ankara 
valiliği, ulaştırma bakanlığı…15. Görevli Kavramıyla: Ankara valisi, ulaştırma bakanı…” (Bilgegil, 1984:119-120). 
51
 “Belirtisiz tamlamanın hemen hepsi tür gösterir: bahçe kapısı, yazı masası, boya kalemi av köpeği, süs köpeği vb. Yer için 
kullanılan birleşik adların çoğu belirtisiz tamlama biçiminde kullanılır: Adapazarı, Kuşadası, Boğaziçi. Pek çok yer adı 
belirtisiz tamlama biçimindedir: Eskişehir ili, Beypazarı ilçesi, İzmir Körfezi, Toros Dağları, Van Gölü vb. Belirtisiz tamlama 
biçiminde kurulan bazı yer adları da zamanla takısız tamlama biçimine dönüşmüştür: Edirnekapı, Topkapı, Arnavutköy vb. 
Belirtisiz tamlamanın bir bölüğünün de bazı sözcüklerle kalıplaşma yolunda olduğu görülür: ayak üstü, sırt üstü, yüz üstü, 
duvar altı, koltuk altı, tek başlarına, yalnız başına gibi. Bazı tümceleri bir ad gibi kullanarak belirtisiz tamlama kurabiliriz. Bu 
durumda tümcenin bütünü tamlayan olur: Ne oldum delisi, yaşa var ol sesleri, “Gel demesi kolay, git demesi güçtür.”, 
“Çocuğunuz büyük bir kabahat işlerse ona ne ceza verirsiniz şeklinde bir gazete anketi açılmıştı.”Bazı belirtisiz tamlamalarda 
tamlananın iki anlamda da kullanılabileceği görülür: anne sevgisi, düşman korkusu, kardeş yardımı, öğrenci sorunu, çocuk 
isteği örneklerinde olduğu gibi.” (Hatiboğlu, 1972: 15-18). 
52
  “Bunların bir kısmı bileşik sözcük değerindedir. Belirtili biçimleri yapılamaz: kahve makinesi, çamaşır makinesi, Türkçe 
bölümü, ipek böceği, buzdolabı, balmumu, ateşböceği” (Kükey, 1975:15). 
53
 “Bu tamlama genel bir nesneyi, bir türü karşılar. Tamlamanın iki unsuru arasında daim
î bir ilişki mevcuttur…. Birinci unsuru 
özel bir isim olan İstanbul şehri, Türk dili, Tuz Gölü gibi isim tamlamaları, şekil bakımından belirsiz isim tamlamaları iseler 
de anlam bakımından belirli isim tamlaması özelliği taşırlar. 
Birinci unsuru cümle olan isim tamlamaları da anlam bakımından belirli isim tamlamasıdır: Birleşme aşkın mezarıdır iftirası, 
kiralıktır levhası hanımeli, yüzbaşı, yayın evi, gibi bazı birleşik kelimeler, belirsiz isim tamlaması kuruluşundadır.” dedikten 
sonra isim tamlamasının yapısal özelliklerini ayrıntılarıyla incelemektedir. (Karahan, 1995:15-17). 
54
 Koç, 1990: 431, Onan, 1947 :70 , Karaörs, 1993:16, Başman, 1952: 30. 

---