Microsoft Word içindekiler doc

Celal Demir 
50 
Bu kelime gruplarını benzerlik bildiren kelime gruplarından ayrı düşünmek gerekir; çünkü bu 
gruptaki tamlamalarda açık veya kapalı bir benzetme söz konusu değildir. Bu kelime grupları bir varlığın 
özelliğini bildirmek amacıyla oluşturulmaktadır: çoban Hasan, Türk beyler, Türk kayıkçı gibi.. 
Şehzade Mustafa, bayan terzi, Bulgar marangoz, erkek kardeş, halı seccade, hayal şehir, köşe daire, ön 
kapı, sağ el, son durak, yukarı mahalle, kadın doktor gibi.. 
Bu kelime gruplarını benzetme ve ürün (istihsal) bildiren tamlamalardan ayrı düşünmek gerekir. 
Tek başlık altında birleştirmek yerine anlam farklılıklarına göre gruplandırıp incelemek daha doğru 
olabilir.  
 
hayal şehir, köşe daire : nitelik 
 
elma yanak, servi boy: benzetme 
 
ağaç kaşık, bakır kap: istihsal 
6.
 
Sebep Bildiren Tamlamalar 
Bu gruptaki tamlamalar, bir durum, bir olay veya bir düşünce ile başka bir durum, olay veya 
düşünce arasındaki sebep-sonuç ilişkisini belirtmek amacıyla oluşturulmaktadır. Tamlamada ilgi h
âlinde 
olan öge, sebebi, iyelik ekli öge ise bu sebebe bağlı gelişmeyi belirtir. Bu tür tamlamalarda asıl 
belirtilmek istenen kavram iyelik ekli ögedir, ilgi 
hâlindeki öge, açıklayıcı olarak görev almaktadır: aşk 
cinayeti, deprem korkusu, çocuk yardımı, para delisi, uyuşturucu bağımlısı, şöhret düşkünü, sel felaketi, 
“güle güle oturun” ziyareti, “düşerim” korkusu, şöhret budalası, ölüm korkusu, su sıkıntısı, geçim derdi, 
kuraklık tehlikesi gibi. 
7.
 
Eylem İlgisi Bildiren Tamlamalar 
 
Bu gruptaki tamlamalar, bir varlık ile eylem arasındaki ilişkiyi belirtmek amacıyla 
oluşturulmaktadır. İlgi h
âlindeki öge, bir varlık adı, iyelik ekli öge ise bir eylem adıdır. Varlık, belirtilen 
eylemi gerçekleştirme veya gerçekleştirilen eylemden etkilenme konumunda olabilir. Varlıkla eylem 
arasındaki bu ilişki eylem adının bünyesindeki çatı ekinden anlaşılır. Eylem ilgisi bildiren tamlamalar, 
varlık-eylem ilişkisine göre ikiye ayrılabilir: 
 a. 
Özne-Eylem 
İlgisi Bildirenler: Bu tamlamalarda, ilgi h
âlindeki öge eylemi gerçekleştiren 
varlığı (özneyi), iyelik ekli öge varlığın gerçekleştirdiği eylemi belirtir: karga yürüyüşü, kartal bakışı, 
keklik sekişi, kuş uçumu, çocuğun yürüyüşü, havanın bulutlanması, yağmurun yağması, kar yağışı, ölü 
bakışı, aslan kükremesi, perşembenin gelişi, horozun ötmesi, köpek havlaması, Ali’nin dediği, kimsenin 
bilmediği, babamın tanıdığı, annemin gönderdiği, onun okuması, Dünyanın dönüş gibi. 
 b. 
Nesne-Eylem 
İlgisi Bildirenler: Bu tamlamalarda, ilgi h
âlindeki öge gerçekleştirilen 
eylemden etkilenen varlığı (nesneyi), iyelik ekli öge ise başkaları tarafından gerçekleştirilen eylemi 
belirtir. Bir isim fiil veya sıfat fiil yapısında olan iyelik ekli öge, bünyesinde edilgenlik eki (-l-, -n-) 
bulundurur:  füzenin atılması, meclis başkanın seçilmesi, ödevin yapılması, futbolun oynanışı, suyun 
kaynatılması, paramın kazanılması, antlaşmanın imzalanması, bankanın soyulması, kitabın yazıldığı, 
ağacın kesildiği, Ekrem’in şehit edilişi, çocuğun kaçırılması,  mektubun yazılması, Bağdat’ın 
bombalandığı gibi. 
8.
 
Tür Bildiren Tamlamalar 
 
Bu gruba giren tamlamalar iki adın iyelik ilgisiyle bağlanmasından oluşmaktadır. Bu adlardan 
birincisi ikinci ögede belirtilen varlığın ilgili, ait veya mensup olduğu başka bir varlığı belirtmektedir. Bu 
gruba giren tamlamaların, “iyelik / aitlik bildiren tamlamalar”dan farklı yönü, bu gruptakilerin bir tür adı 

---

Türkiye Türkçesi Gramerlerinde İsim Tamlaması Sorunu ve Bir Tasnif Denemesi 
51 
olmasıdır: elma ağacı, şeker pancarı, ipek böceği, ateş böceği, meşe ağacı, kadın kısmı, erkek milleti, kır 
çiçeği, çınar ağacı, süs köpeği, kıl keçisi, kutup ayısı, tiftik keçisi, bal arısı gibi. 
Bu tamlamalar sosyal, yöresel veya ulusal niteliği olan türün adı da olabilir: Türk kahvesi, 
Türkmen halısı, Arap atı,  İngiliz tayı, Japon gülü, Alman markı, halk edebiyatı, Antep fıstığı, Amasya 
elması, Afyon kaymağı, kanlıca yoğurdu, Çengelköy hıyarı,  Şuhut patatesi, Uşak halısı, Rus salatası, 
Türkmen kilimi, Yörük ayranı, Bursa şeftalisi, Rize çayı, Güney Kore kaplanı, Bağdat hurması, Acem 
halısı gibi. 
9.
 
Ürün (İstihsal) Bildiren Tamlamalar 
Bu grupta gösterilen tamlamalar, bir varlığın hangi varlıktan elde edildiğini (üretim / istihsal) 
belirtmek amacıyla oluşturulmaktadır. Tamlamanın birinci ögesi bir varlığı, ikinci ögesi ise bu varlıktan 
elde edilen başka bir varlığı belirtir. Bu gruplar, ikinci (tamlanan) ögenin ek alıp almamasına göre iki 
bölüme ayrılır:  
a. Ekli Tamlamalar: Bu kelime gruplarında ikinci öge iyelik eki alır. Bu ek elde edilen varlığın 
birinci ögede belirtilen ana maddeyle ilgili olduğunu belirtir: domates salçası, mısır unu, elma marmeladı, 
üzüm pekmezi, nar şurubu, biber dolması, yaprak sarması, kabak tatlısı, pirinç pilavı, zeytin ezmesi, vişne 
reçeli, ayva kompostosu gibi. 
b. Eksiz Tamlamalar: Bu gruptaki tamlamalar da ikinci ögede belirtilen varlığın hangi 
maddeden elde edildiğini belirtir. Ancak bu tamlamalarda iyelik eki yoktur. Bu durum, birinci ögenin ad 
olarak değil, sıfat olarak değerlendirilmesi gerektiğini düşündürebilir. Bu düşüncenin doğruluğunu veya 
yanlışlığını kanıtlamaya çalışmak yerine bu kelime gruplarını adların oluşturduğu başka bir tamlama türü 
olarak değerlendirmek daha doğru bir yaklaşım olabilir.  
Bu tür kelime gruplarına “eksiz tamlama” ya da “takısız tamlama” demek yanlış bir adlandırma 
olmaz:  deri çanta, demir kapı, ahşap ev, cam kavanoz, çelik tencere, bakır levha, hasır koltuk, altın 
yüzük, bakır kap, ipek entari, ipek mendil, demir kafes, k
âğıt para, keten pantolon, mermer saray, kuzu 
haşlama, ağaç köprü, tahta masa, ceviz sandık, taş köprü, asfalt yol, yün çorap, gümüş gerdanlık gibi. 
10.
 
 Zaman Bildiren Tamlamalar 
 
Bu grupta değerlendirilen tamlamalar, bir olayın gerçekleşme zamanını veya bir durumun içinde 
bulunduğu zaman dilimini belirtmek amacıyla oluşturulmaktadır. Tamlamayı oluşturan ögelerden ilgi 
h
âlindeki öge; bir zamanı, iyelik ekli öge ise bu zamanda gerçekleştirilen eylemi veya bu zamanla ilgili 
olan bir durumu belirtir. Bu bakımdan ögelerin arasında bir iyelik ilgisi de bulunmaktadır. İyelik belirten 
bütün kelime gruplarında olduğu gibi bunlarda da anlam geriye dönüktür: sabah kahvaltısı, öğle arası, 
gece dersleri, zamane gençleri, çay saati, beş çayı, ikindi çayı, akşam yemeği, kaza anı, akşam saatleri, 
kış soğukları, yaz meyvesi, öğle üzeri, yemek vakti, gece işi, bayram ziyareti, kiraz mevsimi, yaz tatili, 
cinayet gecesi, bahar yağmurları, yaz sıcakları, öğle uykusu, iş günü, evlenme yıldönümü, doğum günü, 
hareket saati, sabah mahmurluğu, gece yolculuğu gibi. 
11.
 
 Mecazlı (Deyimleşmiş) Tamlamalar 
Deyimler yapı bakımından değişiklik gösteren kelime gruplarıdır. Bunlardan bazıları isim 
tamlaması biçimindedir. “Asıl anlamından uzaklaşarak yeni kavramlar meydana getiren kalıplaşmış 
sözlerdir. Bu sözler duygu ve düşüncelerimizi, başka bir söyleyişle, dikkat çekecek bir ifade ile, komprime 
h
âlinde anlatan isim, sıfat, zarf, basit fiil ve birleşik fiil görünüşlü gramer şekilleridir.”
93
 Deyimleşmiş 
                                                 
93
 Şükrü Elçin, Halk Edebiyatına Giriş, kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1981, s. 706. 

---