Microsoft Word II cild -meruze metnlerin toplusu son2
Yüklə 5,08 Mb. Pdf görüntüsü
|
I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
453
Ülkər Səmədova, magistr AMEA Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutu Şərq-Qərb şöbəsi, kiçik elmi işçi ulcer@bakuhotspot.com
TƏNZİMAT DÖVRÜ TÜRKİYƏ ƏDƏBIYYATINDA NƏSR JANRININ HƏDƏFLƏRİ VƏ NƏTİCƏLƏR Giriş. Tənzimat hərəkatının Türkiyənin modernləşmə prosesində yeri son dərəcə əhəmiyyətli idi. Bernard Levis Tənzimatdan danışarkən yazır: “XIX və XX əsrlər dünyasında, Türkiyə ya modernləşmək, ya da məhv olma nöqtəsində idi. Nəticədə, Tənzimatçılar da bütün uğursuzluqları ilə birlikdə daha sonra həyata keçiriləcək köklü modernləşmə üçün vacib təməli atdılar. Həmin təməl Tənzimat fərmanı idi” Qeyd etməliyik ki, Tənzimat dövründəki Qərbliləşmə hərəkətləri “göydən düşmə” bir mahiyyət daşıdığından ictimai bir təmələ, bazaya dayanmırdı. Osmanlı ictimai strukturunda, Qərb dəyər və normalarına əsasən reallaşdırılan islahat, yəni Tənzimat fərmanı “Ziyalı” sinfi ilə “hökmdar”ın birgə işinin nəticəsi idi. Bu baxımdan Türkiyə tarixində Tənzimat adlanan bu islahat əslində ziyalı və idarəedici bütünləşməsinin ən yaxşı nümunəsi olmuşdur. Belə ki, XIX əsrdə Avropa ədəbiyyatından tərcümələrin dəqiq, tam siyahısı yoxdur. Bu mövzuda biblioqrafiya olaraq, istifadə edə biləcəyimiz yeganə qaynaq Seyfettin Özgenin Kataloqudur.(3: s.103). Bundan əlavə, bu əsrdə tərcümələrlə bağlı ən geniş araşdırma Ismail Habib Sevükün “Avrupa Edebiyyatı ve Biz” adlı kitabı və Sıdıka Yalçın Dilekin Hacettepe Universitetində müdafiə olunan doktorluq dissertasiyası olan “XIX yüzyıl Türk Edebiyyatında Popüler Roman yazı” adlı işdir. (8: s.54-61) İlk roman tərcümələri haqqında daha geniş və əhatəli araşdırma Nihat Özönün “Türkçede roman hakkında bir deneme” adlı kitabında yer almışdır. İsmail Habib Sevük de “Avrupa edebiyyatı ve Biz” adlı iki cildlik əsərində 1938-ci ilə qədər ortaya çıxardığı müxtəlif mövzudakı tərcümə əsərlərini bir-biri ilə müqayisə edərək, sistemli şəkildə təqdim etmişdir. Dilek Yalçın “XIX yüzyıl Türk Edebiyyatında Popüler Roman”, Yadigar Türkeli “Tanzimattan sonra Türkçede Roman Tercümeleri (1860-1928)” kimi materiallarda sözügedən dövrdə tərcümə olunan əsərlər öz əksini tapmışdır (4: s.107). Bu fəsildə Rusiya daxil olmaqla bütün Qərb ədəbiyyatından tərcümə olunan romanlar tədqiqat obyektinə çevriləcək. Qeyd etməliyik ki, Dilek Yalçın “XIX yüzyil Türk Ədəbiyyatında Popüler Roman” adlı araşdırmasında 372 tərcümə roman, İsmail Habib Sevük “Avrupa Edebiyatı ve Biz” 224 əsərində tərcümə roman, Yadigar Türkeli “Tanzimat sonrası Türkçede roman tercümeleri” adlı araşdırmada 457 tərcümə roman tədqiqata cəlb olunmuşdur.( 5: s.92-120) Metin Andın, Fevziyye Abbullah Tansel və çox saylı müxtəlif jurnallarda nəşr olunmuş məqalələri nəzərdən keçirməklə, mövzuda müəyyən dərəcədə məlumatlanmaq mümkündür. 1860-1901-ci illər arasında başda Fransız ədəbiyyatı olmaqla İngilis, Alman, Rus, İtalyan, İspan ədəbiyyatından 457 roman tərcümə edilərək, Türk ədəbiyyatına qazandırılmışdır. Fransız ədəbiyyatından daha çox Xavier de Montepin, Jul Vern kimi yazıçıların əsərləri tərcümə edilmişdir. Qərb ədəbiyyatından edilən roman tərcümələri müxtəlif aspektlərdən Türk romanına təsir göstərmişdir. Türk romanının özünü təsdiqləməsində tərcümə romanlarının böyük təsiri olmuşdur. Tərcümə olunan əsərlərin böyük bir hissəsi sevgi, dedektiv, macəra, səyahət kimi mövzularda idi (10: s. 96). Qərb filosoflarının əsərlərindən tərcümə etdiyi məlum olan ilk türk müəllif Münif Paşadır. O, Volter, Fenelon və Fontenelledən tərcümə etdiyi dialoqları “Muhaverat-ı Hikemiyye” adı altında toplayaraq, 1859-cu ildə nəşr etdirmişdir. Yenə Volter, Bosset, Qretridən etdiyi tərcümələri “Ruzname-i Ceride-i Havadis” və “Mecmua-i Fünun” jurnallarında nəşr etdirmişdir. Bunlardan başqa “İlm-i Belağat” adlı əsərində Sokrat, Aristotel, Siseron, Volter, Fenelon, Monteskyö, Rosse, Buffon, Fontenelle kimi yunan və qərbli filosof və ədəbiyyatçılardan çox sayda istinadlar etdiyi I Türkoloji Qurultayın 90 illiyinə həsr olunmuş beynəlxalq konfrans:
TÜRKOLOJİ ELMİ-MƏDƏNİ HƏRƏKATDA ORTAQ DƏYƏRLƏR VƏ YENİ ÇAĞIRIŞLAR (II hissə)
454 kimi, Rossenin “Julie ou la Nouvelle Heloise” adlı əsərindən birinci məktubu tərcümə etmişdir. Bu tərcümə Mustafa Rəşid Paşa tərəfindən 1886-cı ildə “Muntehabat-ı Cedide” adlı antalogiyada nəşr olunmuşdur (7: s. 299). Ahmet Vefik Paşa Volterin “Mikromega” adlı əsərini “Hikaye-i Hikemiyye-i mikromega” adı ilə tərcümə edərək, əvvəl “Diyojen” jurnalında, sonra da kitab olaraq 1871-ci ildə nəşr etdirmişdir. Eyni əsəri bir il sonra Direktör Ali bəy “Gülli Aqop” teatrı üçün pyes variantında tərcümə etmişdir. Ahmet Vefik Paşa daha əvvəl Yusuf Kamil Paşanın tərcümə etdiyi Fenelonun “Telemak” adlı əsərini 1880-ci ildə sadə bir dillə tərcümə edərək, əvvəlcə “Hüdavendigar” qəzetində ixtisar olunmuş variantda, sonra da eyni il kitab halında dərc etdirmişdir. (1: s.34-67) Ethem Pertev Paşa, 1865-1866-cı illərdə qələmə alaraq eyni ildə “Mecmua-i Fünun” da nəşr etdirdiyi “Baka-yi Şahsi və Neviye Hizmet Azam-ı Vazaif-ı İnsaniyyet olduğuna dair makale” adlı yazısına Russo və Lord Edvardın intihar haqqındakı iki uzun məktubunu tərcümə edərək, daxil etmişdir. Paşanın Russodan nəzmlə tərcümə etdiyi “Beka-yı Hayat” adlı tərcüməsi 1872-ci ildə “Cüzdan Məcmuəsı”ndə nəşr olunmuşdur. Bundan başqa Volterin bir münacaatını da tərcümə etmişdir. Namik Kemal Monteskyönün “Dissertation sur la des Romains” adlı əsərini “Romanın Esbab-ı İkbal ve Zevali” adı ilə tərcümə edərək, bir qismini “Mirat Mecmua”sında nəşr etdirmiş, amma bir tam şəklində çap etdirə bilməmişdir. Yenə Monteskyönün “De İ Esprit des Lois” adlı əsərini “Ruhüş-Şerayi” adı ilə tərcümə etmiş, amma bunu da dərc etdirə bilməmişdir. Rossenin fransız ixtilasına çox böyük təsir edən ”Le Contrat Social” adlı əsəri “Şerait-i İctimaiye” (300), Kondorsetin “Progres des L esprit Humain” adlı əsəri “Tarihi Terakkiyat-i Əfkar-ı Bəşər” adı ilə tərcümə etmişdir. Ayrıca tərcümələri arasında Volneyin “Les Ruines” (“Harabeler”) adlı əsərinin də olduğu qeyd edilir. İbrahim Olgun “Namik Kemal Kuşağı ve I Meşrutiyet” adlı məqaləsində Ebuziya Tevfik və Namık Kemalın çox sayda tərcümə əsərlərinin olduğunu, amma bunların böyük bir qisminin itdiyini bildirir (11: s. 16). Yahyalı K.Şükrü Fenelondan tərcümə etdiyi əsəri “Meşahir-i Kudema-yı Felasifenin Mücmelen Tercümelen Terceme-i Halleri” adı altında 1876-cı ildə nəşr etdirmişdir. Kemal Paşazadə Sait Bey Rossenin Dijon Akademiyasının hazırladığı anketdə birinciliyi alan, “Elmin inkişafının əxlaqın təmizliyinə xidmət edib-etmədiyinə dair” adlı məqaləsini tərcümə edərək, 1883-cü ildə “Fezail- i Ahlakiye ve Kemalati İlmiyye” adı ilə nəşr etdirmişdir. Ziya Paşa Rossenin “Emile ve Confessions” (itiraflar) adlı əsərini tərcümə etmişdirsə də, bunları nəşr etdirə bilməmişdir. “Emili”yə yazdığı girişi daha sonra Ebuziya Tevfik “Numune-i Edebiyat-i Osmaniye”də nəşr etdirmişdir.(9: s. 78) Qeyd etməliyik ki, Osmanlı yazıçıları Qərb romanını iki yolla tanıdırdılar. Birinci yol Fransızca və ya İngiliscə bilənlərin romanları orijinal dillərində oxumaları, ikinci yol isə tərcümələrdir. Osmanlı yazıçıları arasında xüsusilə Fransızca bilənlərin sayı olduqca çox idi. Bunların içində hətta Namık Kemal, Ziya Paşa, Ali Suavi, Samipaşazade Sezayi Fransa vətəndaşı idilər. Ahmet Mithat Əfəndi, Şemsettin Sami, Muallim Naci, Recaizade Mahmut Ekrem, Ahmet Rasim kimi yazıçılar fransızcanı Türkiyədə məktəblərdə və ya öz təşəbbüsləri ilə öyrənmişlər. Dil bilənləri nəzərə almasaq, Osmanlı cəmiyyətinin roman janrı ilə tanış olması tərcümələr yolu ilə olmuşdur (5: s. 67). Namık Kemalın başqa bir əsəri “İnkvizisiya tarixi” Çeril və Lavallinin əsərlərindən kiçik bir xülasə tərcümədir. Bu əsərdə dil bir az daha sadədir. Dövrün başqa bir əsəri “Emili” tərcümədir. Bu əsər Jan Jak Russonun əsərinin Türk dilinə tərcüməsidir. Amma bu əsər indiyə qədər tam şəkildə əldə edilməmişdir. Ziya Paşa Molyerdən tərcümə etdiyi “Tartüf” adlı əsərini qafiyəsiz və sadə bir dillə tərcümə etmişdir. Bütün bunlar ilk tərcümə nəsr nümunələri hesab olunur. Bu dövrdə tərcümə, adaptasiya və ya uyğunlaşma, ya da tam tərcümə istiqamətləri seçilmişdir. Ikinci yenilik Roman janrının ədəbiyyata daxil olması idi. Türk ədəbiyyatında romanın inkişafı qərbdə olduğu kimi, feodalizmdən kapitalizmə keçid dövründə, burjua sinfinin yaranması və inkişafı zamanında tarixi, ictimai və iqtisadiyyatın təsiri altında yavaş-yavaş inkişaf edən bir janr olaraq ortaya çıxmamışdır. Qərb romanından tərcümələr və təqlidlərlə, yəni yeniləşmənin bir parçası olaraq, meydana gəlmişdir. Şəmsəddin Sami, Namık Kemal, Ahmet Mithat kimi romanı ilk
Yüklə 5,08 Mb. Dostları ilə paylaş:
|