Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc
Yüklə 3,4 Mb. Pdf görüntüsü
|
77
dilinin dərin bilicisi, mütəxəssisi idi. Rəşad Nuri fransız ədəbiy- yatının bir çox görkəmli nümunələrini türk dilinə tərcümə etmişdir. Böyük türk şairi Nazim Hikmət Rəşad Nuri haqqında yazırdı ki, fransız ədəbiyyatı və şəxsən Alfons Dode, Anatol Frans, Emil Zolya kimi yazıçılar ona böyük təsir göstərmişlər. Bütün bunları nəzərə alaraq Rəşad Nurinin Azərbaycan operettalarına verdiyi qiymət, onları Avropa ədəbiyyatının klassik nümunələri, o cümlədən Molyer pyesləri ilə müqayisə etməsi xüsusi əhəmiy- yət kəsb edir. Doğrudur, Rəşad Nuri onu da qeyd edir ki, bu operettalara Avropa sənəti nöqteyi-nəzərindən baxmaq düzgün olmazdı. Uzun tarixi olan yüksək Avropa teatr nöqteyi-nəzərin- dən baxdıqda gənc Azərbaycan teatrının müəyyən kəsir cəhətləri görünür. “Fəqət şəfqət və sadəlik bu əskiklikləri emal etdirən və unutduran məziyyətdir”. Azərbaycan operettalarının başqa bir mühüm məziyyətini Rəşad Nuri onların realizmində, gerçəkliyində görür: “Sənət əsə- ri üçün şərt olan həyat, həm də bugünkü şəklində Azərbaycan əsərlərində mövcuddur”. Yazıçı operettaların dili üzərində də xüsusi dayanır. Onun fikrincə, Ü.Hacıbəyli operettalarının dili canlı və duzlu xalq dilidir. Bu məqalədə müəllif bəstəkarın ope- rettalarından çıxış edərək daha geniş estetik ümumiləşdirmələrə də müraciət edir. O, sənətdə millilik və beynəlmiləllik məsələsi- nə dair maraqlı mülahizələr söyləyir. “Teatr qaydaları və çərçi- vəsi etibarilə ümumi və beynəlmiləl bir sənətdir. Fəqət ruhu eti- barilə mütləq doğulduğu və aid olduğu mühitin qoxusuna malik olmaq, oradakı həyatla yaşamaq iqtidarındadır. Hər məmləkətin əlaqədar edə biləcək və başqa millətlərə aid əsərləri təqlidindən doğacaq əsərləri də məqbul ola bilər. Fəqət əsl sənət tamaşanın ümumi və beynəlmiləl qaydalarına riayətkar qalmaqla bərabər bütün şirəsini öz torpağından alır. Bu etibarla Azərbaycan teatrı hər yaşayan mövcud kimi böyüklərə və təkamül etməyə namizəd bir sənətdir”. Göründüyü kimi hələ o dövrdə Rəşad Nuri Ü.Hacıbəyli sə- nətinin ən əsas cəhətlərindən birini – doğma zəminlə bağlılıq və eyni zamanda başqa xalqlara anlaşıqlı olmaq prinsipini düzgün qiymətləndirmişdi. 78 Rəşad Nurinin Ü.Hacıbəylinin operettaları haqqında məqalə- si istər musiqi tariximizin, istərsə də Azərbaycan-Türkiyə mədə- ni əlaqələrinin tədqiqatı üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. 1
şın mal alan” sonrakı dövrdə də özünün təravətini və gözəlliyini itirməmişdi. Komediyada gülüş hədəfinə alınan köhnə adətlər keçmişdə qalsalar da, Ü.Hacıbəylinin əsəri əski SSRİ-nin səhnə- lərini gəzərək Moskvada (Stanislavski və Nemiroviç – Dançen- ko adına musiqi teatrında – 1932), Orta Asiya respublikalarında, Zaqafqaziyada və başqa yerlərdə, 60-dan artıq ölkənin 120-dən çox səhnəsində qoyulmuşdur. 70-dən artıq dilə çevrilərək Ü.Hacı- bəylinin təkrarsız musiqisi səslənmişdir. Uğurlu tamaşalardan biri - Polşa tamaşası “Çadra altında məhəbbət” adlanırdı. “Arşın mal alan”ın librettosu ingilis, rus, ukrayna, belarus, gürcü, erməni, türk, fars, Çin, polyak, bolqar, hətta udin və s. dillərə tərcümə edilmişdir. “Arşın mal alan” Nyu-York, Çikaqo, Boston, Filadelfiya, Paris, London, Berlin, Ankara, Tehran, Qa- hirə, Varşava, Sofiya, Pekin və s. şəhərlərdə tamaşaya qoyul- muşdur. “Arşın mal alan” 1938-ci ildə Moskvada Azərbaycan incəsənəti dekadası vaxtı göstərilmişdir. Rolları ifa edənlər: Bül- bül (Əsgər), S.Mustafayeva (Gülçöhrə), H.Rzayeva (Telli), Ə.Ana- tollu (Vəli), Ə.Hüseynzadə (Soltan bəy) olmuşdur. Tamaşanın rejissoru İ.Hidayətzadə idi. “Arşın mal alan”ın ekran həyatı da çox maraqlı olmuşdur. Bu operetta əsasında ilk bədii film 1916-cı ildə Piron qardaşları- nın “Filma” səhmdar cəmiyyətininin rejissoru B.Svetlov tərəfin- dən çəkilmişdir. Rolları Ə.Hüseynzadə (Soltan bəy), H.Sarabski (Əsgər), Ə.Ağdamski (Gülçöhrə), J.Nərimanov (Cahan xala), M.Əliyev (Süleyman bəy) və b. ifa etmişdilər. Film səssiz idi, onu xalq çalğı alətləri müşayiət edirdi. C.Qaryağdıoğlu və b. xa- nəndələr operettadan ariyalar oxuyurdular. 1917-ci ildə Peter- burqdan gəlmiş Q.Belyakov “Arşın mal alan”ı yenidən ekranlaş- dırdı. Film həmin ilin 20 aprelində ekrana buraxıldı və cəmi iki
1 Bu məqalənin ilk dəfə məlum olması və Üzeyirşünaslığa daxil edilməsi bu sətirlərin müəllifinə məxsusdur. 79
gün göstərildi. Çox zəif alınmış bu film Hacıbəylinin təkidi ilə ekrandan götürüldü. Filmdə həvəskar aktyorlar çəkilmişdi və Belyakov bu filmi Hacıbəylinin xəbəri və icazəsi olmadan çək- mişdi. 1937-ci ildə “Arşın mal alan” ABŞ-da rejissor R.Manul- yan tərəfindən ekranlaşdırılmışdı, amma bu filmdə əsərin müəl- lifi Ü.Hacıbəylinin adı göstərilməmişdi. 1945-ci ildə Bakı kinostudiyasında (indiki Azərbaycanfilm) çəkilmiş ağ-qara, musiqili-film dünyada geniş şöhrət qazandı. Ssenari müəllifi Sabit Rəhman, quruluşcu rejissorlar R.Təhma- sib və N.Leşşenko, operatorlar Ə.Atakişiyev və M.Dadaşov, mu- siqi redaktoru Niyazi idi. Baş rollarda R.Behbudov (Əsgər) ∗ , L.Cavanşirova-Bədirbəyli (Gülçöhrə), Ə.Hüseynzadə (Soltan bəy), M.Kələntərli (Cahan xala), L.Abdullayev (Vəli), İ.Əfəndi- yev (Süleyman bəy), F.Mehralıyeva (Telli) və b. çəkilmişdir. “Arşın mal alan” filminə görə H.R.Təhmasib, H.Leşşenko, R.Behbudov, L.Cavanşirova (Bədirbəyli), Ü.Hacıbəyli, Ə.Hü- seynzadə, M.Kələntərli və L.Abdullayev (1946-cı ildə) Stalin mükafatına layiq görülmüşlər. 1965-ci ildə “Arşan mal alan” operettası Bakıda yenidən ek- ranlaşdırılmışdır. Rejissor T.Tağızadə tərəfindən çəkilmiş bu film (ssenari müəllifləri M.Dadaşov və T.Tağızadə) rəngli idi.
∗ Rəşid Məcid oğlu Behbudov (1915-1989) məşhur müğənni (lirik sopra- no), musiqi-teatr xadimi və ictimai xadim olmuşdur. Ü.Hacıbəylinin “Arşın mal alan” operettasında yaratdığı Əsgər rolunu o, həm Azərbaycan Opera və Balet teatrında, həm də K.Ş.Stanislavski və V.İ.Nemiroviç-Dançenko ad. Moskva Dövlət Musiqili teatrının səhnəsində böyük uğurla ifa etmişdir. O, 1973-cü ildə “Arşın mal alan” operettasının qrammafon valına yazılışında da Əsgərin partiyasının ifaçısı olmuşdur. Behbudov yaratdığı və rəhbəri olduğu Mahnı teatrı ilə dünyanın bir çox ölkələrində konsert verərkən Əsgərin ariyası mütləq müğəninin repertuarında olmuşdur və konsertlərin daha da uğurlu keçməsinə kömək etmişdir. Behbudovun yaratdığı Əsgər rolunu Üzeyir bəy özü də çox bəyənmişdir. Bu rol onun yaradıcılığının zirvəsi idi. Doğrudur, müğənninin yaratdığı Balaş surəti və partiyası da (F.Əmirovun “Sevil” operasında) çox uğurlu olmuşdur. Rəşid Behbudov 1945-ci ildə çəkilmiş “Arşın mal alan” filminə görə digər əsas ifaçılarla birlikdə Stalin mükafatına layiq görülmüşdür. Rəşid Behbudov 1957-ci ildə Azərbaycanın Xalq artisti, 1959-cu ildə SSRİ Xalq artisti, 1980-ci ildə Azərbaycan Dövlət mükafatı ilə təltif edilmişdir. Yüklə 3,4 Mb. Dostları ilə paylaş:
|