Microsoft Word II cild musiqi tarixi son 2017. doc

 

437 

qeyd etdiyimiz bu keyfiyyətlər (ansambl epizodları və reçitativlər) 

əsərdə  çıxış edən obrazların təsvirinə çoxlu fərdi keyfiyyətlər 

əlavə edilməsinə  və dramaturji dinamikanin gücləndirilməsinə 

imkan yaradır.  Əsərdə operanın qrafik açılışı  məqamında  əsas 

kulminasiyanın gücünü azaldan orkestr kulminasiyalarının çoxlu-

ğu da nəzərə çarpır. Lakin bunu da qeyd etmək zəruridir ki, Azər-

baycan poeziyasının klassiki Nizami Gəncəvinin (1141-1209) 

eyniadlı poemasının motivləri  əsasında yazılmış “Xosrov və 

Şirin” operasının librettosunda müəyyən dramaturji qüsurlara 

yol verilmişdir. Həmin dramaturji qüsurlar özünü operanın mu-

siqisində  də büruzə verir. Belə ki, operanın xalq kütlələrinin 

ümumiləşdirilmiş obrazını təmsil edən azsaylı xor epizodları da-

ha çox hərəkətli opera-dramatik planda deyil, statuar-oratorial 

(dayanıqlı-nitqi) planda təqdim edilmişdir. Operanın musiqisin-

də bütün mənəvi və intellektual zənginliyi ilə fərqlənən güclü və 

iradəli Şirin obrazı da tam şəkildə açılmamışdır. 

Lakin yuxarıda qeyd olunduğu kimi, bütövlükdə “Xosrov və 

Şirin” operasının musiqisi xeyli dəyərli cəhətlərə malikdir və xü-

susi diqqətə layiqdir. Şübhəsizdir ki, libretto lazımi səviyyədə də-

yişdirilərsə və onda müvafiq musiqi düzəlişləri edilərsə, “Xosrov 

və  Şirin” operası “ikinci dəfə dünyaya gələr” və M.F.Axundov 

adına Azərbaycan Dövlət Akademik Opera və Balet teatrının re-

pertuarında layiqli yerini tutar. 

“Çitra” baleti

 Niyazinin digər mühüm musiqili səhnə əsəri-

dir. Bu əsər görkəmli hind yazıçısı Rabindranat Taqorun eyniad-

lı poemasının motivləri əsasında yazılmışdır. 

Niyazi “Çitra” baleti üzərindəki yaradıcılıq işini 1961-ci ildə 

başa çatdırmışdır. Bu balet ilk dəfə olaraq həmin ildə Kuybışev 

(Samara) şəhərinin opera və balet teatrının səhnəsində nümayiş 

etdirilmişdir. “Çitra” baletinin səhnələşdirilməsində  əsərin lib-

retto müəllifi, baletmeyster Rusiya Federasiyasının Əməkdar in-

cəsənət xadimi N.Danilova, rəssam M.Murzin və dirijor S.Ber-

holts iştirak etmişlər. 

1971-ci ildə Niyazi “Çitra” baletinin partiturasına yenidən 

müraciət edərək ona xeyli dəyişiklik etdi. Yeni redaksiyada ba-

letin musiqisi Rabindranat Taqorun poetik əsərinin yüksək hu-

---

 

438

manist mənasını, onun fəlsəfi müdrikliyini tamaşaçılara, dinləyi-

cilərə daha böyük dərinliklə və emosional qüvvə ilə çatdırır. Ye-

ni müəllif redaksiyasında “Çitra” baletinin premyerası – ilk ta-

maşası 1972-ci ilin aprel ayının 9-da M.F.Axundov adına Azər-

baycan Dövlət Akademik Opera və Balet Teatrının səhnəsində 

oldu.

1

 

“Çitra” baletinin musiqisi geniş simfonik nəfəsliyi ilə fərqlə-

nir. Bu musiqi ritmik zənginliyi, çoxsaylı zərb alətlərindən virtu-

ozcasına istifadə olunması ilə diqqəti cəlb edir. Hind klassik xo-

reoqrafiyası üçün səciyyəvi olan vokal xətti üzvi surətdə baletin 

musiqi tərtibatına daxil olmuşdur. Baletin musiqisində hind xalq 

musiqisinin intonasiyalarından və ritmlərindən yaradıcılıqla isti-

fadə edilmiş, əsərdə simli musiqi alətlərinin tembrləri vasitəsilə 

saranqa, vina və setar kimi hind musiqi alətlərinin səslərinə bən-

zəyən səslənmə təmin olunmuşdur. 

 

                                                 

1

 “Çitra” baletinin qısa məzmunu: Cəsur döyüşçü Arcuna sakit, qalın me-

şəlikdə guşənişin olaraq, nigahdan imtina edərək Varlığın qüdrətinə və sirli-

liyinə dair dərin düşüncələrə dalır. Gənc Arcuna belə hesab edir ki, məhəbbət 

duyğusu keçicidir və nə oyanmış təbiətin təravəti, nə də gözəl, cazibədar qız-

ların atəşin baxışları onu bu qəti fikrindən uzaqlaşdıra bilməz. Hökmdarın oğ-

lan kimi tərbiyə olunmuş yeganə qızı Çitra incəlik və qızlara məxsus məftun 

etmək hisslərindən uzaqdır. Bir dəfə Çitra ov edərkən meşədəki talada yatmış 

Arcunanı görür. Bu gəncin gözəlliyinə məftun olmuş Çitra öz yaxınlarına əmr 

edir ki, onu oyatsınlar. Çitra öz duyğularını gizlətmir, lakin onun sevgi etirafı 

cavabsız qalır. Çitra öz muradına çatmaq üçün məhəbbət tanrısı Madananın 

çarlığına gedir və tanrıya yalvarır ki, ona Arcunanı əsir edə biləcək gözəllik 

bəxş etsin. Madana Çitranın yalvarışlarına müsbət cavab verir və möcüzə baş 

verir. Tezliklə Arcuna meşəlikdə olan çay kənarında Çitranı görür və  qızın 

ilahi gözəlliyinin təsiri altında özünün ciddi imtinasından əl çəkir. Günlər bir-

birini  əvəz edir, kədərli payız gəlir. Üzücü kədər duyğusu Çitranın və 

Arcunanın qəlblərini sıxır. Çitra gənci aldatdığı üçün əziyyət çəkir, Arcuna 

isə sevgilisi ilə mənəvi yaxınlığın yoxluğundan üzülür. Çitra yalanı gerçəyə 

çevirmək qərarına gəlir. O, yenidən tanrı Madanaya müraciət edərək yalvarır 

ki, ona əvvəlki görkəmini qaytarsın. Arcuna Çitranın mənəvi qüdrəti və 

alicənablığı qarşısında baş əyir. Onlar əbədi məhəbbət və sədaqət nişanəsi ki-

mi bir-birinə rəmzi çələng təqdim edirlər. 

---

 

439 

 

 

“Çitra” baletindən Adajio 

 

“Çitra” baleti inkişaf etmiş leytmotiv sistemi əsasında qurul-

muşdur. Sirayətedici “məhəbbət mövzusu” gah qısa oxumalarla, 

gah da böyük simfonik epizodlarla meydana çıxır. Bu mövzu 

qəhrəmanların ruhi, mənəvi vəziyyətini dəqiqliklə səciyyələndi-

rir, onların qarşılıqlı duyğularının çalarlarını dinləyicilərin, ta-

maşaçıların nəzərinə incəliklə çatdırır. 

“Çitra” baletinin xoreoqrafiyası əsasən klassik rəqs hərəkət-

ləri zəminində həll edilmişdir. Bununla yanaşı, onun tərtibatına 

hind xalq rəqslərinin elementləri də daxil olunmuşdur. Önəmli-

---