8
Mavzu II. MAKROIQTISODIY STATISTIKADA QO‘LLANILADIGAN
GURUHLASH VA TASNIFLASHLAR
Reja:
1.
Iqtisodiy faoliyat
turlarini mulk shakllari, ma’muriy va iqtisodiy hududlar
bo‘yicha tasniflash.
2.
Iqtisodiy faoliyat turlarini tarmoqlar bo‘yicha tasniflash.
3.
Iqtisodiy faoliyat turlarini sektorlar bo‘yicha tasniflash.
1. Iqtisodiy faoliyat turlarini mulk shakllari, ma’muriy va iqtisodiy hududlar
bo‘yicha tasniflash
O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, BMTga a’zo (1992 yil 2 mart) bo‘lib,
dunyodagi juda ko‘p mamlakatlar bilan to‘g‘ridan-to‘g‘ri iqtisodiy aloqalarini amalga
oshira boshladi. Natijada mamlakat makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarini xalqaro hisob
ko‘rsatkichlari bilan moslashtirish zaruriyati tug‘ildi. Shunday qilib, mamlakatimizda
Milliy hisoblar tizimi (MHT) ishlab chiqildi va amaliyotga joriy qilindi.
Ma’lumki,
makroiqtisodiy
statistika
ob’ektiga
hududlar,
mamlakat
miqyosidagi iqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlaridir.
Lekin ular minglab ishlab
chiqaruvchi va xizmatlar ko‘rsatuvchi firmalar, dehqon-fermer xo‘jaliklari,
korxonalar, tashkilotlar, muassasalar va boshqa ob’ektlar iqtisodiy faoliyatlardan
tashkil topadi.
Bu sub’ektlarning ko‘plari mehnat ishlab chiqarish
va ularni sotish bilan,
ayrimlari turli xil xizmat ko‘rsatish bilan, ba’zilari esa ilmiy, ma’rifiy, madaniy va
boshqa faoliyat bilan shug‘ullanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida bu sub’ektlar soni,
tarkibi va faoliyat turlari o‘zgarib turadi.Shuning uchun bu xo‘jalik yurituvchi
sub’ektlar faoliyatini makrodarajada o‘rganish va tahlil
qilish uchun mulk shakllari,
iqtisodiy va ma’muriy hududlar bo‘yicha guruhlash lozim bo‘ladi.
«O‘zbekiston Respublikasida Mulkchilik to‘g‘risida»gi Qonunga binoan (4-
modda) mulk quyidagi shakllarda yuzaga keladi:
•
fuqarolarning shaxsiy va xususiy mulki;
•
jamoa (shirkat) mulki, shu jumladan, mahalla, kooperativ mulk, …
aksionerlar jamiyati …;
•
Respublika,
Qoraqalpog‘iston
Respublikasi,
ma’muriy-hududiy
tuzilmalar (maishiy) mulkdan iborat davlat mulki;
•
aralash mulk;
•
qo‘shma korxonalar,
ajrabiy fuqarolar, tashkilotlar va davlat,
shuningdek, ajnabiy yuridik shaxslar mulki.
Ushbu
guruhlashga
asosan
xo‘jalik
yurituvchi
barcha
sub’ektalr
makrodarajada quyidagicha guruhlanadi:
1. Davlat mulki.
2. Jamoa-kooperativ mulki.
3. Jamoa mulki.
9
4. Turli jamiyatlar (aksionerlik) mulki;
5. Xususiy mulk.
6. Shaxsiy mulk.
Statistik ma’lumotlar, ko‘pincha davlat va nodavlat sektorlariga guruhlanib
ko‘rsatilsada, nodavlat sektori,
shu jumladan deb nomlanib, xususiy mulk, jamoa
mulki, qo‘shma korxonalar va chet el fuqarolari mulki va shu kabi guruhlarga
ajratilib ko‘rsatiladi.
Xo‘jalik yurituvchi sub’ektalrning mulk shakli bo‘yicha
bunday guruhlar
bo‘lib faoliyat ko‘rsatkichlarining ifodalanishi mamlakat yalpi ichki mahsulotini
yaratishda ularning o‘rnini, qanday o‘zgarayotganligini aniqlash imkonini beradi.
O‘zbekiston Respublikasi hududi 447,4 ming kv.km. bo‘lib, tabiiy, iqlim
sharoiti, aholi joylanishi, iqtisodiy salohiyati har xildir.
Shuning uchun ham
makroiqtisodiy faoliyat ko‘rsatkichlarini statistik o‘rganishda iqtisodiy hududlar va
ma’muriy bo‘linishlari bo‘yicha guruhlash lozim bo‘ladi. O‘zbekiston hududi tabiiy
joylanishi va iqtisodiy rivojlanishi bo‘yicha 8 ta iqtisodiy rayonga bo‘linadi. Bular:
Toshkent, Mirzacho‘l, Farg‘ona, Samarqand,
Buxoro-Qizilqum, Qashqadaryo,
Surxandaryo va Quyi-Amudaryo iqtisodiy rayonlaridir («Iqtisodiy geografiya»
fanidan bu iqtisodiy hududlarning guruhlashtirish mohiyatini chuqur o‘qigansizlar).
O‘zbekiston
Respublikasi
ma’muriy
jihatdan
12
ta
viloyat
va
Qoraqalpog‘iston Respublikasiga bo‘linadi. Ular o‘z navbatida tumanlarga,
shaharlarga bo‘linadi. Bunday hududalr bo‘yicha guruhlab o‘rganish, mamlakat
iqtisodiyotida hududlarning to‘tgan o‘rni
va rivojlanishini, hamda iqtisodiyotni
rivojlantirish uchun ishlab chiqarish kuchlarini joylashtirish, hududlararo iqtisodiy
aloqalarni yanada yaxshilash imkonini beradi.
Dostları ilə paylaş: