Microsoft Word Kamran Imanov Kitab Designed doc
Yüklə 4,58 Kb. Pdf görüntüsü
|
E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 57 aşıqlara dastan yaradıcılığının daşıyıcıları kimi, çox tez-tez müraciət etmələri ilə əlaqədar bu, erməni plagiatının ayrıca bir mövzusudur. İndi isə Azərbaycan dastanlarının süjetlərinin erməniləşdirilmə- sinə aid konkret misallar gətirək və məşhur məhəbbət dastanlarından, o cümlədən “Aşıq Qərib”dən başlayaq. Bu dastan hələ XIX əsrin əv- vəllərində erməni əlifbasinda yazıya köçürülmüş, onun ən məşhur erməni varianti isə Qars sakini erməni yazıçısı Atrpet tərəfindən ha- zırlanmışdır. Burada orijinalın əsas süjeti saxlanılmışdır, belə ki, tərcümə ilə yanaşı, şeirlərin əsli də göstərilmişdir. Keçən əsrin orta- larından başlayaraq, bu dastan bir neçə dəfə erməni dilində nəşr olun- muşdur. Dastanın qısa məzmunu əvvəlki fəsillərdə xatırlanan məşhur Haqverdyan tərəfindən 1852-ci ildə Tiflisdə “Sayat-Nova” kitabında verilmiş, elə həmin ildə oradaca dastan Q.Ter-Aleksandryanın “Tif- lislilərin mənəvi həyatı” adlı kitabında erməni dilində nəşr olunmuş- dur. “Aşıq” Civani tərəfindən yenidən işlənmiş “Aşıq Qərib nağılı” (mahnıları ilə birlikdə) 1887-ci ildə Aleksandropolda işıq üzü gör- müşdür. Buradaca A.Mxitaryanın tərcüməsində həmin dastanın 1904- cü il nəşrini də xatırlatmaq yerinə düşər. Nəticədə Azərbaycan das- tanları ilə bağlı qəribə metamorfozalar baş verirdi. Məsələn, erməni “aşığı” Civaninin “işləməsində” “Aşıq Qərib” dastanını götürək. Bu- rada Qəribin adı Arşak adı ilə dəyişdirilir, erməni həyatının və məişə- tinin elementləri geniş şəkildə istifadə olunur, əhvalatın baş verdiyi coğrafi məkanlar (Yerevan, Salk, Şirak və s.) saxtalaşdırılır. Əgər orijinalda Qərib çətinliyə düşəndə müsəlmanların müqəddəs qüvvə- lərinə müraciət edirsə, erməni plagiatında ermənilərə: Mkrtıça, Tate- vosa, Qriqora, Gevorka, Movsesə və başqalarına müraciət olunur. “Erməniləşdirilmiş” plagiatın sərhədi olmadığı üçün iş o yerə çatır ki, Qərib ermənilərin Sərkis kilsəsində Şahsənəmlə evlənir. Dastanın “erməniləşdirilmiş” variantında şəhərlərin və kəndlərin təsvirinə, ən əsası onların əhalisinin (oxu: erməni) milli mənsubiyyətinə və hansı məzhəbə (oxu: qriqorian məzhəbinə) qulluq etməsinə daha çox diqqət yetirilir. Qəribin, guya Arşakın atası-Məlik Abramdır, onun anası- Arusik, Şahsənəmin atası –Hacı Saak, anası –Zarundur, bir sözlə, baş qəhrəmanlar və digərləri erməni millətinin nümayəndələri kimi təq- dim olunmuşdur. K A M R A N İ M A N O V 58 Dastana erməni mifologiyası, məsələn, Gözəl Ara haqqında və s. əfsanə daxil edilmişdir. Azərbaycanda və Türkiyədə yaranmış bu dastan türk süjeti və motivi ilə erməni haşiyəsində bütün dünyaya bax beləcə yayılmışdır. İndi isə “Əsli və Kərəm” Azərbaycan məhəbbət dastanının mə- nimsənilməsi və “erməniləşdirilməsi” üzərində dayanaq. Bu dastanı hələ erməni əlifbasında yazıya köçürmüş Atrpet yazırdı: “Biz [ermə- nilər] Kərəmi türklərlə (asərbaycanlılarla) və türkmənlərlə bərabər sevirik. Atrpatakanın (Azərbaycanın) əyalətlərində, əsasən də, Xoy və Urmiya sakinləri arasında, çətin ki, bu dastanın üç-dörd variantını bilməyən türk (azərbaycanlı) tapılsın. Hamıda onun həm çap, həm də əlyazma nüsxəsi vardır ...”. Daha sonra o qeyd edir ki, dastanı nəşrə hazırlayarkən 1911-ci il türk (Azərbaycan) variantından, A.Mxitarya- nın tərcüməsindən və aşıqların söyləmələrindən - ifasından istifadə etmişdir. “Biz Polisdə nəşr olunmuş dastanın türk variantındakı şeirlərin təhrif olunmuş hissələrini düzəltdik...” və “biz Atrpatakanın [Azərbaycanın] türk dilini onun şifahi formasında saxladıq, erməni tərcüməsində isə Ararat dialektini əsas götürdük” (kursiv bizimdir). Görək dastanın başına sonralar nələr gəldi. Beləliklə, dastanın Civani (1888) tərəfindən tərcüməsi və nəşri vipasanların, yəni erməni nağılçılarının anılmasından başlayır və bununla aydın şəkildə göstə- rilir ki, dastanın motivləri ermənilərə uzaq keçmişdən məlum imiş, çünki guya onlar vipasanların repertuarına daxil olub. Nəşr olunmuş tərcümədə yerlərin adları “erməniləşdirilir”, əhva- latlar erməni yaşayış yerlərinə köçürülür və orijinal toponimlərin əvə- zinə erməni ekvivalentləri daxil edilir. Ermənilərə xas olan milli xü- susiyyətlərin təsvirinə xüsusi diqqət yetirilir və Yerevan, Sebastiya erməni şəhərləri kimi təsvir olunur. Dastan erməni mifologiyası, mə- sələn, Van şəhəri ilə qatışdırılır, “erməniləşdirilmiş” Gəmiqaya dağı Navameçk kimi verilir. Heç də təsadüfi olmayan Astxiq adı daxil edilir. Baxmayaraq ki, bu ad assuriyalılara gedib çıxır, o, guya təmiz erməni adı kimi Məryəmi əvəz etməli idi. Axı erməni mifologiya- sında Astxiq Nuh peyğəmbərin qızıdır, həm də gözəllik və məhəbbət ilahəsi kimi tanınır. E R M Ə N İ ( Y A D ) E L ( L İ ) N A Ğ I L L A R I 59 Bir sözlə, təhriflər nəticəsində ən məşhur dastanlardan biri elə bir görünüş alır ki, yayılarkən onu çox asanlıqla erməni folklor nümunəsi kimi təqdim etmək olur. Digər dastanlar da yenidən işlənməyə, mə- nimsənilməyə və “erməniləşdirmə”yə məruz qalmışdır. Misal üçün, Civani və Mxitaryanın təqdimatında verilən “Şah İsmayıl” dastanından o faktı göstərmək kifayətdir ki, şahın yenicə doğulmuş oğlu tərbiyə olunmaq üçün Daniil Varjapetə verilir, o isə uşağın adını Şah İsmayıl qoyur. Civani Şah İsmayılı erməni ilahəsi Astxiqlə əlaqələndirir. Bunlara oxşar çoxlu digər absurdlar da vardır... Sazainin səyi nəticəsində “Əmrah-Səlmi” qəhrəmanlıq dastanı ta- mamilə “erməniləşdirilmişdir”. Biz yalnız qəhrəmanların adlarını- Minas, Karapet, Sro və əhvalatların baş verdiyi bəzi coğrafi yerlərin adlarını - Baxeş, Erçiş, Akans və s. göstərəcəyik, şübhəsiz ki, bütün şərait və mühit erməni kökləri ilə bağlanır. Belə bir “erməniləşdiril- miş” metamorfoza əfsanəvi “Məlik Şah” və “Tahir və Zöhrə xanım” türk dastanlarını da gözləyirdi. Bir sözlə, mədəni sərvətlərimizin mənimsənilməsi ardıcıl və mərhələli şəkildə aparılırdı. Bu, praktiki olaraq, bütün dastanlarla baş verirdi. Buna baxmayaraq, hörmətli oxucular, “Fərhad və Şirin” və “Leyli və Məcnun” dastanlarının mənimsənilməsindən danışmaq is- tərdik. İş burasındadır ki, bu dastanlar xüsusi növə aiddir - onlar yazılı ədəbiyyatla və klassik irslə bağlıdır və məlum olduğu kimi, onların ermənilərə heç bir aidiyyəti yoxdur. Hörmətli oxucular, hər şeydən əvvəl bir neçə söz “Leyli və Məcnun” haqqında demək istər- dik. Onun tərcümə - işlənməsi, daha dəqiq desək, “erməniləşdiril- məsi” dastanın türk - Azərbaycan variantı əsasında A.Mxutaryanın cəhdlərinin nəticəsidir. Məlum olduğu kimi, bu dastanın kökləri Şərqdə geniş yayılmış eyni adlı əfsanə ilə bağlıdır və əlbəttə ki, klas- sik ədəbi poemalarla ilk növbədə, dahi Nizaminin “Leyli və Məcnun” əsəri ilə zənginləşdirilmişdir. “Leyli və Məcnun” süjetinin başlanğıcı qədim ərəb mənbələrindən götürülmüşdür və islamın yayılması ilə əlaqədar, bu mövzu ərəb, türk və iran ədəbiyyatında, həmçinin bu K A M R A N İ M A N O V 60 xalqların dastan folklor yaradıcılığı formasında geniş yayılmışdır. Ancaq yenə təkrar edirəm, bu mövzunun erməni yaradıcılığı ilə heç bir əlaqəsi olmamışdır. Məşhur şərqşünas Y. Bertelsə əsaslansaq, Nizami öz poemasını yazarkən, yazılı mənbələrdən, yəni ədəbi ənənələrdən və dastançıla- rın şifahi xalq ədəbiyyatından geniş istifadə etmişdir. Bununla da dastan mövzusu böyük şairin irsi ilə sıx bağlıdır. Buna baxmayaraq ermənilər bu dastanın da mənimsənilməsi və “erməniləşdirilmsi”nə “yol” tapmışlar. Bəs necə? İş burasındadır ki, erməni tərcümələri- yenidən işlənmələrin çoxunda “erməniləşdirmə”yə dünyagörmüş, təcrübəli qoca Surp Sarkis adlı erməni obrazının daxil edilməsi ilə nail olunur. Belə ki, Surp Sarkis “erməniləşdirilmiş” tərcümədə aşiq- lərə bir-birindən məktub daşıyan vasitəçi rolunu oynayır. Ona öz fa- ciəvi məhəbbətinin qəm və kədərini və s. izhar edə bilərsən. Bununla da heç bir erməni kökü olmayan dastana erməni başlangıcının pərçim edilməsinə nail olunur. İndi isə “Fərhad və Şirin” dastanı haqqında. Məlum olduğu kimi “Fərhad və Şirin” dastanı Cənubi Qafqazda və Yaxın Şərqdə çox geniş yayılmışdır. Dastan hələ 1910-cu ildə A. Mxitaryanın tərcümə- sində nəşr edilmişdir. Sonra növbəti nəşr olmuşdur, lakin bu artıq tər- cümə yox, yenidən işlənmə idi, daha dəqiq desək, obrazların, coğrafi yerlərin adlarını dəyişdirməklə, bir sözlə, bu artıq işlənib hazırlanmış vasitələrdən istifadə etməklə onu guya erməni başlanğıcına gətirib çıxaran “erməniləşdirmə” idi. Bu nəşr CMA, yəni təxəllüs altında nəşr olunmuşdur. Xahiş edirəm, tərcüməçinin qısa çıxışının mahiyyətinə diqqət yetirəsiniz: «Vaxt gələcək, rəvayətlərin dastanlarda necə saxlanılma- sı araşdırılacaq. Qeyd etmək lazımdır ki, beş əsr boyunca türklərin öz xalq xanəndələri olmamışdır, erməni aşıqları isə onlara şairlər, eləcə də müğənnilər kimi əhəmiyyətli xidmət göstərmişlər. Məhz bu səbəb- dən erməni aşıqlarının oxuduqlarının çoxu türklərin həyatı ilə heç bir əlaqəsi olmayan qədim rəvayətlərin və dastanların tərcümələridir (kursiv bizimdir). Yüklə 4,58 Kb. Dostları ilə paylaş:
|