Microsoft Word kitab konfrans son
Yüklə 5,31 Mb. Pdf görüntüsü
|
17
məsələlər müzakirəyə çıxarılmış və bu yöndə mühüm qərarlar verilmişdir. “Geniş mənada türklərlə bağlı araşdırmaları, dar mənada isə türk dili ilə bağlı aparılan tədqiqatları özünün əsas mövzusuna çevirən türkologiyanın tarixində, əlbəttə, bir çox qurultay, konqres və toplantılar təşkil edilmişdir. Ancaq bunlardan heç biri 1926-cı il 26 fevral – 6 mart tarixlərində Azərbaycan SSR-nin paytaxtı Bakıda keçirilmiş I Türkoloji Qurultay qədər təsir gücünə malik, möhtəşəm və bütün türk xalqlarının, eyni zamanda qurultay iştirakçılarının da taleyini dəyişdirəcək səviyyədə və çərçivədə olmamışdır” (2). Dünya mədəniyyətinin, ümumən, bəşəri dəyərlərin formalaşmasında türk xalqlarının da payının az olmadığını sübuta yetirən qurultay dövrün tanınmış türkoloqlarını bir araya gətirməklə ictimaiyyətin böyük maraq obyektinə çevrildi. S.Ağamalıoğlunun açılış nitqində dediyi sözlər bu faktı bir daha təsdiqləyir: “Elm əməkçi kütlələrə azad edilmiş yeni bəşəriyyət yaratmaq üçün köhnə dünyanı bünövrəsinə qədər dağıtmaqda rəhbərlik edən üçüncü qüvvədir (kursiv bizimdir – M.Q.). Bu möhtəşəm işdə qurultay, şübhəsiz öz köməkliyini göstərəcək. Axı, Şərqin sərhədində yerləşən və böyük bir hissəsi hələ də yadelli qüvvələr və xurafat əsarətində olan çoxmilyonlu xalqın mədəni inkişafı üçün düzgün elmi bünövrə yaratmaq elə həmin Şərqi lərzəyə gətirmək deməkdir” (1, s. 18). Birinci iclasda təşkilati məsələlərə baxılmış, təbriklər söylənilmiş və rəyasət heyəti müəyyən edilmişdir. İlk təbrik sözü ilə SSRİ Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin sədri Q.Musabəyov çıxış etmiş, sonra həmin komitənin nəzdindəki Ümumittifaq Elmi Şərqşünaslıq Assosiasiyasının sədri M.R.Pavloviç, Zaqafqaziya höküməti adından Mirzə Davud Hüseynov, Azərbaycan müəllimləri adından Məryəm Bayraməlibəyova təbrik nitqləri söyləmişlər. Əslində maraq doğuran məqam ondan ibarətdir ki, qurultay üçün niyə məhz Azərbaycan seçilmişdi və Sovetlər Birliyinin yenicə yarandığı bu illərdə belə bir təşəbbüs rəhbərliyə nə qazandıracaqdı? Əvvəla, Azərbaycan XX əsrin əvvəllərində türk coğrafiyasında böyük bir ziyalılar düşərgəsini xatırladırdı. Bu, elə bir düşərgə idi ki, burada milli hissləri, vətənpərvərliyi, maarifçiliyi təbliğ edən, bir sözlə, təpədən-dırnağa qədər türkçülük ruhuna bürünmüş görkəmli şairlər, yazıçılar, alimlər, müəllimlər var idi. S.Ağamalıoğlu da görkəmli türkoloq, prof. Bəkir Çobanzadəni Bakıya dəvət etməklə böyük bir təşəbbüs göstərmişdi. Təbii ki, Bakı mühiti də B.Çobanzadə üçün dar Krım mühitindən fərqli olaraq öz potensialını ortaya qoymaq və təşəb- büslərini reallaşdırmaq baxımından geniş imkanlar yaradacaqdı. İmperiya rəhbərliyinin əsas məqsədi də bu idi: Sovetlər Birliyi ideologiyası əleyhinə olan fikir sahiblərini bir araya gətirməklə onları aradan götürümək və qarşıdakı maneələri birdəfəlik yox etmək idi. Və bu məkirli niyyət sonradan başarıyla həyata keçirildi. Qurultayın keçirilməsində məkan olaraq seçilmiş Bakının strateji əhəmiyyətinə gəlincə isə bunu açılışdakı çıxışında Q.Musabəyov belə dəyərləndirir: “Yoldaşlar, təsadüfi deyil ki, Ümumittifaq Türkoloji Qurultayı Azərbaycanın paytaxtı Bakı şəhərini özünə iş yeri seçib. Şərqin giriş qapısı olan, mövqeyinə və son 5 il ərzində zəhmətkeşlərin əldə etdikləri nəhəng mədəni və iqtisadi nailiyyətlərə görə Azərbaycan əziz qonaqları, türkologiyanın elmi nümayəndələrini və bizə qardaş olan respublikaların nümayəndələrini qəbul etmək kimi yüksək şərəfə layiqdir” (1, s. 21). Qeyd edək ki, qurultayın 17 iclasında 38 məzurə dinlənilmiş və bu istiqamətdə geniş müzakirələr aparılmışdır. Həmin məruzələrin 7-si türk xalqlarının tarixi, etnoqrafiyası və mədəniyyətinə, 3-ü ədəbiyyatına, 25-i dilçilik məsələlərinə, 3-cü isə türk dillərinin tədrisi problemlərinə həsr edilmişdir. I Türkoloji qurultayın gündəliyində əksini tapan məsələlər bu gün də türkologiyada aktual problemlər sırasında dayanır. Bu baxımdan qurultayda müzakirə olunan məsələlərdən bəzilərinin müasir türkologiya üçün aktual məzmun kəsb edən tərəflərini nəzərdən keçirək. 1. Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti. Türk xalqlarının tarixinin öyrənilməsinin hazırkı vəziyyəti ilə bağlı akad. V.V.Bartoldun çıxışı dinlənilmiş və onun məruzəsi əsasında qətnamə qəbul edilmişdir. Qətnamədə göstərilmişdir ki, türk xalqlarının yazılı abidələrinə ciddi şəkildə fikir vermək lazımdır. İlk növbədə mövcud qədim abidələrin qeydiyyatı həyata keçirilməlidir. Həmçinin ən böyük abidələr qoruq elan olunmalıdır. 2. Türk xalqlarının etnoqrafiyasının öyrənilməsinin aktual istiqamətləri. Bu mövzuda S.İ.Rudenkonun, Yu.Messaroşun, Q.T.Çursinin məruzələri geniş müzakirələrə səbəb olmuşdur. Bu müzakirələrin nəticəsi olaraq qəbul olunmuş qətnamələr bu gün də böyük əhəmiyyət kəsb edir: a) türk xalqlarının tayfa tərkiblərinin dəqiq qeydiyyata alınmasının böyük əhəmiyyəti var; b) ayrı-ayrı türk respublikalarında və türk xalqlarının yaşadığı ərazilərdə ətraflı tayfa xəritəsinin yaradılması son dərəcə vacib işdir; c) türk xalqlarına aid olanları öyrənmək üçün mərkəzi mədəniyyət muzeyinin yaradılmasına ehtiyac vardır; d) bu mövzuda yeni tədqiqat işləri yerinə yetirilməlidir və s. 3. Türk dillərinin digər dil ailələri ilə əlaqələri. I Türkoloji qurultayda B.Çobanzadənin, N.N.Poppe- nin, A.Qenkonun məruzələri ilə qalxan bu məsələ geniş müzakirə obyekti olmuşdur. Qəbul olunmuş qətna- mələr çağdaş türkologiyanın qarşısında duran ən vacib məsələlərdən sayıla bilər: a) ayrı-ayrı türk dillərini,
18
dialekt və şivələrini dərindən, hərtərəfli öyrənmək, toplanmış dil materiallarını çap etmək, ayrı-ayrı elmi qrammatikaların və lüğətlərin tərtib olunmasını təşkil etmək; b) müqayisəli-tarixi qrammatika kitablarının yazılmasına, müqayisəli etimoloji lüğətlərin hazırlanmasına, türk dillərinin və dialektlərinin təsnifi ilə əlaqəli işlərin görülməsinə diqqəti artırmaq lazımdır; c) türk dillərinin altay, fin-uqor dilləri və yafəs nəzəriyyəsi ilə əlaqəsi barədə araşdırmaları davam etdirmək bu gün türkologiyamız üçün daha geniş imkanlar açmışdır. 4. Türk dillərində orfoqrafiyanın ümumi-nəzəri əsasları. I Türkoloji qurultayda orfoqrafiya ilə bağlı çağdaş türkologiya üçün də aktual olan bir sıra qətnamələr qəbul edilmişdir: a) mədəni dillərdə düzgün yazmaq üçün dörd elmi prinsipdən istifadə olunur: fonetik, morfoloji, etimoloji, tarixi-ənənəvi prinsiplər; b) latın əlifbası orfoqrafiyanı tənzimləmək üçün daha əlverişli şərait yaradır. Hazırda türk xalqlarının hamısı latın qrafikalı əlifbadan istifadə etmir. Deməli, türk xalqlarının hamısının latın qrafikalı əlifbaya keçməsi olduqca vacibdir. 5. Yeni türk əlifbasının yaradılmasının elmi-nəzəri əsaslarını hazırlamaq. I Türkoloji qurultayda bu mövzuda qəbul edilmiş qətnamələrin məzmunu belədir: a) latın qrafikalı əlifba texniki cəhətdən ərəb əlifbasından mükəmməldir. Türk xalqlarının hər biri latın qrafikalı əlifbanı həyata keçirmək işini fəallaşdırmalıdır; b) latın qrafikalı əlifbanın həyata keçirilməsi ilə bağlı görülmüş müsbət işlər sırasında Türkiyənin, Azərbaycanın təcrübəsindən istifadə etmək lazımdır. 6. Türk dillərində terminoloji sistemin formalaşdırılması məsələsi. Qurultayda A.R.Zifeldtinin, B.Çobanzadənin, H.Zeynallının X.O.Odabaşın A.B.Baytursunun bu mövzuda maraqlı məruzələri dinlənilmiş və bugünkü türkologiyamız üçün də vacib olan bir sıra qətnamələr qəbul edilmişdir: a) tez-tez təsadüf olunan və mənası aydın olan terminləri qəbul etmək lazımdır; b) türk dillərinin qrammatikasına tabe olmuş ərəb-fars mənşəli terminləri qəbul etmək lazımdır: c) Avropa mənşəli terminlər türk dillərinin təbiətinə uyğun artikulyasiya edilməli və qəbul olunmalıdır; ç) tədris nöqteyi-nəzərindən ibtidai, orta və ali məktəblərdə terminojili leksika fərqli şəkildə müəyyən olunmalıdır; d) hər bir respublikada daimi terminologiya komissiyası yaradılmalıdır. 7. Türk xalqlarında ədəbi dilin inkişafı. Qurultayda bu məsələ Türkiyədən gəlmiş görkəmli alim prof. M.Köprülüzadənin “Türk xalqlarının ədəbi dilinin inkişafı” adlı məruzəsinin müzakirəsi ilə qaldırılsa da, bu mövzuda prof. B.Çobanzadə hər iki elmi məruzəsində ümumtürk ədəbi dili probleminin həll olunmasına dair ciddi təkliflər səsləndirir. “Qlobal şəkildə ədəbi dilin inkişafı ümumi ədəbi dil müzakirəsindən əvvəl ədəbi dilin detallarında, ədəbi dilin normasını təşkil edən tərkib hissələrindən söhbət getdi” (3, s. 259). Bütün bu faktlar ərtafında aparılan gərgin müzakirələrdən sonra qurultay belə qərara gəlmişdir ki, ümumtürk ədəbi dili yaratmaq mümkündür. Və qeyd edək ki, hal-hazırda bu məsələ müasir dünya türkologiyasının aktual məsələlərindən biri sayılır. Beləliklə, I Bakı Türkoloji qurultayında müzakirə olunmuş məsələlər öz elmi çəkisi, problematikliyi, məzmunu, ümumən, aktuallığı ilə bu gün də türkologiyanın aparıcı mövzularıdır. Ötən 90 il ərzində aparılmış araşdırmalar, yazılmış cild-cild əsərlər qurultayda üzə çıxarılmış dərin elmi düşncələrin işığında meydana gəlmişdir. Və Azərbaycan xalqının dünya türkologiyasına bəxş etdiyi görkəmli simalar: Ə.Dəmirçizadə, M.Hüseynzadə, S.Cəfərov, Ə.Abdullayev, F.Zeynalov, Y.Seyidov, T.Hacıyev, N.Cəfərov… kimi tanınmış alimlər bu yolda öz sələflərinin yolunu ləyaqətlə davam etdirmişlər. “Yaxın gələcəkdə bütün elm və sənət sahələri kimi türkologiya da, türklük də yeni problemlərlə, yeni şərtlərlə üzləşəcəkdir. Zamanın və insanlığın problemlərini həll edərkən türkologiyanın yaddaşında bir böyük elmi məclis öz vüsəti, faciəsi və ibrətli taleyi ilə həmişə yaşayacaq, ədəbi məktəb rolunu oynayaqcadır” (1, s. 13).
Ədəbiyyat 1. 1926-cı il I Bakı Türkoloji qurultayı (stenoqram materialları, biblioqrafiya və foto-sənədlər). Bakı: “Çinar-Çap”, 2006 2.
3. Azərbaycan dilçiliyi müntəxəbatı. I cild. Bakı: “Abıs Alarco”, 2013
Yüklə 5,31 Mb. Dostları ilə paylaş:
|