Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
58 tərəfindən işğal olunmuşdur. Buna görə də Azərbaycan xalqı öz düşmənlərini yaxşı tanımalı, bu gün başına açılan müsibətlərin, faciələrin kökünü yaxşı bilməli, tarixən rus-erməni işğalının, siyasətinin əsl mahiyyətini dərindən öyrənməlidir (22, s.140). Araşdırmalar göstərir ki, «Qarabağnamələr»in heç birində bu diyar əhalisinin etnik tərkibi haqqında ətraflı məlumat verilmir. Salnamə müəllifləri yalnız, Qarabağ xanlığının sərhədlərini qeyd etməklə kifayətlənirlər. Demək olar ki, onlar xanlığın ərazisini bir-birindən fərqli surətdə qeyd etmirlər. Bu isə təbiidir. Məlumdur ki, 1804-1813-cü və 1826-1828-ci illər Rusiya- İran müharibələri dövründə Qarabağ əhalisinin müəyyən hissəsi ya məhv olmuş və ya da öz ata-baba torpaqlarını tərk edərək Qacar və Osmanlı səltənətlərinin ərazilərinə qaçmağa məcbur olmuşdur. Qafqaz qoşunlarının baş komandanı general P.D.Sisianov 22 may 1805- ci ildə 19 saylı məlumatında yazırdı: «Qarabağ özünün coğrafi mövqeyinə görə Azərbaycanın, eləcə də İranın qapısıdır. Buna görə də onu əldə saxlamağa və möhkəmlən- məsinə daha çox səy göstərilməlidir» (86, c.II, s.703). Belə bir məqsəd tezliklə həyata keçirildi. 14 may 1805-ci ildə Gəncə yaxınlığında Kürəkçay sahilində Qarabağ xanı İbrahimxəlil xanla Sisianov arasında bağlanan müqaviləyə əsasən Qarabağ xanlığı (tarixi Qarabağ - Y.H.) Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildi. Məlum olduğu kimi, Qarabağ xanlığı 1822-ci ildə Rusiya imperiyası tərəfindən ləğv olundu. Bu isə Kürəkçay müqaviləsi- nin şərtlərinin ruhuna tam zidd idi. Xanlığın yerində Qarabağ əyaləti yaradıldı. 1840-cı ildə isə Şuşa qəzası yaradılaraq Kaspi (Xəzər) vilayətinin tərkibinə daxil edildi (96, c.IV, s.122). 1868- ci ildə Yelizavetpol quberniyası yaradıldıqdan sonra Şuşa qəzası bu quberniyanın tərkibinə salınmışdır. Onun torpaqlarının bir hissəsindən yeni Zəngəzur qəzası yaradıldı (139, c.IV, s.2). 1883- cü ildə Şuşa qəzasının ərazisi hesabına 59 yeni Cavanşir və Cəbrayıl qəzaları təşkil olundu. Bir müddət sonra burada Qaryagin (Koryagin) qəzası yaradılmışdır. Qarabağın bu inzibati bölgüsü demək olar ki, heç bir dəyişiklik olmadan 1921- ci ilə kimi qalmışdı (42, s. 163). Qarabağ Rusiya imperiyasının tərkibinə daxil edildikdən sonra Sisianov Qarabağda Rusiya imperiyasının mövqeyini möhkəmləndirmək məqsədilə Şuşa qalasına qoşun yerləşdirdi. Ar amsız müharibələr, rusların müstəmləkə zülmü, ermənilərin əzəli Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsi və s. yerli aborigen türk əhalisini doğma yurddan didərgin salırdı. 1805- ci ildə Qarabağda 10000 ailənin yaşadığını göstərən bir mənbə 1808-ci ildə əhalinin sayını azalıb 7474 ailəyə çatdığını qeyd edirdi (88, c.IV, s.579). 1823- cü ildə isə Qarabağda əhalinin sayı və milli tərkibi aşağıdakı kimi göstərilir. Azərbaycanlılar 15729 ailə; onlardan 1111 ailə şəhərlərdə, 14618 isə kənddə yaşayırdılar. Bu dövrdə Qarabağda Rusiya imperiyasının köməyi ilə gətirilib yerləşdirilən ermənilərin sayı isə belə idi: - 4366 ailə onlardan 421 ailə şəhərlərdə, 3945 ailə isə kəndlərdə yaşayırdılar (122). Rəqəmlər sübut edir ki, 1823-cü ilə kimi Qarabağa köçürülənlərin hesabına əyalətdəki ermənilərin sayı artıb 4366 ailəyə çatmışdır. 1826-1828-cı illərdə Rusiya-İran müharibəsinin gedişində və az sonra daha 18 min erməni ailəsi Qarabağın dağlıq hissəsində salınmış Marağalı, Canyataq, Yuxarı Çaylı, Aşağı Çaylı və digər kəndlərdə yerləşdirilmişdi (139, c.IV, s.10). Digər bir mənbədə göstərilir ki, Zəngəzurda, Əxlation, Parnaküt və Şinatağ kəndlərindən başqa bütün erməni kəndləri 1826-1829-cu illərdə Qarabağa Xoy, Salmas və digər yerlərdən gətirilmiş ermənilər tərəfindən salınmışdır (139, c.IV, s.10). 1828- ci il 10 fevralda Rusiya ilə İran arasında imzalanan işğalçı Türkmənçay sülh müqaviləsinin imzalanmasından sonra həmin müqavilə əsasında bir neçə ay müddətində İrandan Şimali 60 Azərbaycana 40 min erməni ailəsi köçürüldü (107, s.92-94). 1829- cu ildə Rusiya ilə Osmanlı imperiyası arasında imzalanan Ədirnə sülhünə əsasən sonuncunun torpaqlarından Cənubi Qafqaza 84000 erməni ailəsi köçürülüb yerli müsəlman-türk əhalisinin ən yaxşı torpaqlarında yerləşdirildilər. 1828-1830- cu illərdə Qarabağın dağlıq zonasına 200000 nəfər erməni göçürülmüşdür (133 s.59). 1877-1878- ci illər Rusiya-Osmanlı müharibəsi illərində Cənubi Qafqaza daha 85000 nəfər erməni gətirilmişdir (133, s.59). 1894- cü ildə Osmanlı Türkiyəsindən Cənubi Qafqaza 90000 nəfər, 1897-ci ildə isə 10000 nəfər erməni köçmüşdür. 1896- cı ildə Cənubi Qafqaza gəlmə ermənilərin sayı hesabına ermənilərin sayı 900000 nəfərə çatmışdır. 1908-ci ildə isə Cənubi Qafqazda bu rəqəm artıq 1300000 nəfəri ötmüşdür. Rus məmurlarından birinin etirafına görə, bunların 1000000 nəfəri Rusiya imperiyası tərəfindən Cənubi Qafqaza gətirilmiş ermənilər idi (133, s.6). Rusların əli ilə İran və Türkiyədən gətirilən ermənilərin böyük əksəriyyəti Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan ərazilərində yerləşdirilirdi. 1897-ci ildə əhalinin siyahıya alınması zamanı Qarabağda yaşayan 54841 ailənin 18616 erməni ailəsi olduğu göstərilir (132). 1813- cü və 1828-ci illərdə Rusiya imperiyası ilə İran arasında imzalanan Gülüstan və Türkmənçay müqavilələri Azər- baycan xalqının parçalanmasının, tarixi torpaqlarımızın bölün- məsinin əsasını qoydu. Qısa bir müddətdə ermənilərin kütləvi surətdə Azərbaycan torpaqlarına köçürülməsi həyata keçirildi. İrəvan, Qarabağ, Naxçıvan və başqa Azərbaycan xanlıqlarının ərazilərində məskunlaşdırılan ermənilər orada yaşayan azərbaycanlılarla müqayisədə azlıq təşkil etmələrinə baxmayaraq, öz havadarlarının himayəsi altında «Erməni vilayəti» adlandırılan inzibati bölgünün yaradılmasına nail oldular. Belə süni ərazi bölgüsü ilə əslində, azərbaycanlıların öz torpaqlar ından qovulması və məhv edilməsi siyasətinin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|