Microsoft Word Кitab-yunis hazir. Doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
55 Mirmehdi Xəzaninin salnaməsinin yazılma tarixi dəqiq məlum deyildir. Lakin onun 1905-ci ildə üzü köçürülmüş B- 1917 nömrəli nüsxəsində göstərilir ki, «əsər 1866-cı ildən mövcuddur». Yuxarıda adları qeyd edilən «Qarabağnamələr»dən başqa M.Baharlının «Əhvalati-Qarabağ», Mirzə Xosrov Axundovun «Qarabağ tarixi» və Həsən İxfa Əlizadənin «Şuşa şəhərinin tarixi», Mirzə Rəhim Fənanın və Həsənəli Qaradağinin də Qarabağ tarixinə aid fraqmentləri də vardır. M.Baharlı və Mirzə Xosrov Axundov öz əsərlərində tələsikliyə yol vermiş və hadisələri, demək olar ki, şərh etməmişlər. Baharlı «Əhvalati- Qarabağ» əsərində Qarabağ tarixindən daha çox onun memarlıq abidələri, tarixi şəxsiyyətləri, adət-ənənələri, etnoqrafik xüsusiyyətlərindən danışır. Bu əsər 1888-ci ildə yazılmışdır (10, s.270). Göründüyü kimi «Qarabağnamə»lər istər quruluşca və istərsə də məzmun etibarilə bir-birinə çox oxşardır. Ona görə ki, bu salnamələr eyni dövrü, oxşar fakt və hadisələri əhatə edir. «Qarabağnamə»lər uzun müddət işıq üzü görməmiş, ictimaiyyətə çatdırılmamışdır. Bu salnamələr elmi ədəbiyyatda istənilən səviyyədə bir mənbə kimi istifadə edilməmişdir. XX əsrin 60-70-ci illərinə kimi ali, orta ixtisas və orta ümumtəhsil məktəblərinin tələbə və şagirdləri salnamələrdən xəbərsiz qalmışdır. «Qarabağnamələr»in üçü çar məmurlarının sifarişi ilə yazılmışdırsa da tariximizin müəyyən dövrləri üçün onlarda qiymətli tarixi faktlar var. Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal bəy «Qarabağnamələri»ni yazarkən, yuxarıda göstərdiyimiz kimi, nə Qafqaz Arxeoqrafiya Komissiyasının Aktları, nə də N .Dubrovin və V.Pottonun əsərləri mövcud deyildir. Qarabağ tarixinə həsr olunmuş salnamələrin heç birinin müəllifi Qarabağın və bütövlükdə Şimali Azərbaycanın çar Rusiyası tərəfindən işğalına mənfi münasibəti hiss olunmur. Salnamələrdə ruspərəstlik özünü aydın surətdə əks etdirir. Bu isə təbiidir. Ona görə ki, salnamə müəllifləri çarizmin idarəçilik sistemində vəzifə və ixtiyar sahibi olmuşlar. 56 Deməliyik ki, 1813-cü il Gülüstan və 1828-ci il Türkmənçay işğalçı sülh müqavilələrinin şərtləri Mirzə Adıgözəl bəyə və Mirzə Camal bəy Cavanşirə müəyyən qədər təsir göstərməli idi. Belə hesab edirik ki, onların hər ikisinin Türkmənçay sülhündən sonra siyasi həyata qiymət vermək barəsində susmaları, bu şəxsiyyətlərin tarixi haqsızlıqlara qarşı lal etirazlarının əlaməti də sayıla bilər. İbrahimxəlil xanın 1806-cı ildə ailə üzvləri ilə birlikdə, qəddar müstəmləkəçi olan mayor Lisaneviçin başçılığı altında vəhşicəsinə qətlə yetirilməsinin səbəbləri, Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal bəy Cavanşirin salnamələrində özünün ədalətli təhlilini tapmamışdır. Eyni zamanda biz onları tarixi həqiqətlərdən tam qaçmaqda günahlandıra bilmərik. Belə mövqeli və dünyagörüşlü tarixçilər dolayı yollarla hadisənin tam təfsilatını verməli idilər. Mehdiqulu xanın başına açılan oyunlar, xanlığın simvolik daxili muxtariyyətinin də ləğvi, bu işdə ermənilərin oynadıqları mənfur rol, salnamələrdə öz əksini tapmamışdır. Ermənilərin Qarabağ, İrəvan və Naxçıvan xanlıqları ərazilərində nə vaxt və necə yerləşdirilmələri «Qara- ba ğnamələr»in heç birində işıqlandırılmamışdır. Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal bəy Cavanşirin ermənilərin həmin xanlıqların ərazisində məskunlaşdırılmaları haqqında məlumat- ları bugünkü həyatımız üçün qiymətli mənbə ola bilərdi. «Qarabağnamə»lərdə verilmiş fakt və məlumatlara tənqidi yanaşmaq lazımdır. Xüsusilə Rusiya-İran müharibələrində rus qoşunlarının və onların işğalçılıq yürüşlərinə başçılıq edən rus və erməni generallarının fəaliyyəti burada hədsiz dərəcədə şişirdilib, əksinə Abbas Mirzənin «qızılbaş qoşunlarının» döyüş qabiliyyəti son dərəcə kiçildilib. İlk dəfə olaraq Mirzə Adıgözəl bəy öz «Qarabağ- namə»sində Qarabağın etnik tərkibinə toxunmuş, Qarabağın siyasi və iqtisadi həyatında heç bir əhəmiyyətli rol oynamayan məlikliklər haqqında ətraflı məlumat vermiş və bu, sonrakı «Qarabağnamə»lərin əksəriyyətinə «köç etmişdir». 57 Qarabağ xanlığının iqtisadi həyatının bəzi sahələri-ticarət, sənətkarlıq, pul dövriyyəsi ötəri də olsa salnamələrin bəzilərində öz əksini tapmışdır. Salnamə müəllifləri Qarabağın ərazisini, coğrafi mövqeyini , mədəni həyatını da təsvir etməyə səy göstərmişdilər. Qarabağ xanlığının tarixi barədə salnamələr yazılsa da, onun həm siyasi və həm də ictimai-iqtisadi tarixi hələ də məhz «Qarabağnamə»lərə söykənilməklə müstəqil bir tədqiqat obyekti kimi işlənilməmişdir. Söz yox ki, Qarabağ salnamələri və onlardan sonra yazılan əsərlər bu sahədə tədqiqatçılara böyük kömək edə bilər. Qarabağ salnaməçiləri Mirzə Adıgözəl bəy və Mirzə Camal Cavanşir şəxsən gördükləri və məkrli siyasətlərinin şahidi olduqları lisanlviçlərin, madatovların, behbudovların, reutların və başqa generalların, hərbçilərin Qarabağda və Azərbaycanın digər bölgələrində törətdikləri qanlı cinayətləri qələmə almamışlar. Haqqında danışdığımız bu məqamlar Firudin Əsədov və Sevil Kərimova tərəfindən yazılmış «Çarizmi Azərbaycana gətirənlər» adlı kitabda (22) ustalıqla qabardılmışdır. Kitabda Azərbaycanda müstəmləkəçilik siyasətinin həyata keçirilmə- sində xüsusi rol oynamış ayrı-ayrı rus və tarixi düşmənlərimiz olan erməni zabitlərinin həyat və fəaliyyəti, xalqımıza qarşı onların düşmənçilik siyasətləri, Qafqazın, o cümlədən Azərbaycanın ruslar tərəfindən işğal olunması zəngin tarixi faktlarla işıqlandırılmışdır. Bu gün xalqımızın müstəqilliyimizi möhkəmləndirmək, ərazi bütövlüyümüzü bərpa etmək uğurunda apardığı mübarizə, torpaqlarımızda erməni qəsbkarlarına qarşı tökülən şəhid qanları, öz tarixi keçmişimizin ağ ləkələrini aşkara çıxarıb tədqiq etmək, xalqa çatdırmaq əsas vəzifə kimi qarşıda durur. Vətənimizin böyük bir hissəsi vaxtilə Rusiya imperiyası Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|