Microsoft Word kitabA5 Amin son doc

 
166
qalxması ilə xarakterizə olunur. Bu zaman kanal boyunca torpaqların 
təkrar şorlaşması zonası əmələ gəlir. 
2. Ümumi suvarılan  ərazinin  şorlaşması  mərhələsi. Bu 
mərhələ bir neşə etabda reallaşır. I – mövsümi ləkəli şorlaşma, II – 
daimi ləkəli şorlaşma, III – kütləvi şorlaşma. 
3. Köhnə suvarılan  ərazilərin duzsuzlaşması  və  ətraf boş 
ərazilərin  şorlaşması  mərhələsi. Bu zaman suvarma sistemlərində 
suvarmaya saf suların verilməsi ilə ərazilərdə duzsuzlaşma baş verər. 
Duzsuzlaşma eynən  şorlaşma baş verdiyi ardıcıllıqla davam edir. 
Əvvəlcə kanalboyu ərazilər, sonra isə bütün ərazilər duzsuzlaşır.  
Təkrar  şorlaşmanın mərhələləri qrunt sularının minerrallıq 
dərəcəsindən asılı olaraq inkişaf edir. Aşağı minerallaşmada təkrar 
şorlaşma dövrü ləkəli  şorlaşma ilə başlayıb sonradan daimi ləkəli 
şorlaşma mərhələsinə keçir. 
 Azərbaycan torpaqlarının şorlaşma və şorakətləşmə dərəcəsi 
üzrə paylanması aşağıdakı cədvəldə göstərilmişdir. 
 

---

 
167
Azərbaycan torpaqlarının şorlaşma və şorakətləşmə dərəcəsi üzrə paylanması 
(Q.Ş. Məmmədova görə, 2002) 
Cədvəl 16 
Sahələrin şorlaşma hüdudları üzrə paylanması, ha/% 
Sahələrin şorakətləşmə hüdudları üzrə paylanması, ha/% 
Kənd 
təsərrüfatı 
yerlərinin 
adı 
Ümumi 
sahə, 
ha/% 
Şorlaş- 
mamış 
Zəif  
şorlaşmış 
Orta 
şorlaşmış 
Yüksək 
şorlaşmış 
Şoran 
Şorakət- 
ləşmiş 
Zəif  şorakət-
ləşmiş 
Orta şo-
rakətləşmiş 
Yeksək şo-
rakətləşmiş 
1613147 1584433  13389 
9195 
5485 
645  1573948 
31940 
6775 
484 
 
Əkin 
 
35.73 
98.22 0.83 0.57 0.34 
0.04 
97.57  1.98  0.42  0.03 
172294 165454  3894 
1447 
724 
775  155444 
14094 
2343 
413 
Çoxillik 
əkinlər 
3.82 
96.03 2.26 0.84 0.42 
0.45 
90.22  8.18  1.36  0.24 
58752 
49657 3942 2468 2679  6 51232  6615 
870 
35 
Dincə 
qoyulmuş 
1.30 
84.52 6.71 4.20 4.56 
0.01 
87.20 11.26  1.48  0.06 
107919 
104940 
993 907 993 86 
103688 3637  389  205 
 
Biçənək 
2.39 
97.24 0.92 0.84 0.92 
0.08 
96.08  3.37  0.36  0.19 
2562361 
2044508 130680 132218 213957 40998 
2121891  328751 
91733  19986 
Örüş və 
otlaq 
56.76 
79.79 5.10 5.16 8.35 
1.60 
82.81 12.83  3.58  0.78 
4514473 
3948992 152898 146235 223838 42510 
4006203  385037  102110  21123 
 
Cəmi 
100.00 
87.47 3.39 3.24 4.96 
0.94 
88.74  8.53  2.26  0.47 

---

 
168
5.7. Torpağın kimyəvi çirklənməsinin 
xüsusiyyətləri 
 
Antropogen təsir nəticəsində torpağın kimyəvi tərkibinin 
dəyişməsinə  səbəb olan və onun keyfiyyətini pisləşdirən çirk-
lənmə kimyəvi çirklənmədir. Torpağın kimyəvi tərkibinin 
dəyişməsi yalnız torpağa yeni daxil olan kimyəvi çirkləndirici 
maddələrin nəticəsində deyil, çirklənməmiş  təbii mühitdə 
mövcud olan maddələrin miqdarının artması səbəbindən də baş 
verə bilər.  
Bu proses torpaqda mövcud olan müəyyən duzların və 
kimyəvi birləşmələrin tərkibindəki ionların aktivliyindən də 
çox asılıdır. 
İon aktivliyi anlayışı H. Lyunson tərəfindən irəli sürül-
müşdür ki, onun da əsas mahiyyəti ideal sistemlər üçün 
xarakterik olan qanunların real, yəni həqiqi məhlullar üçün də 
tətbiq olunmasına  əsaslanır. Torpaq şəraiti üçün ion aktivliyi 
anlayışının istifadə olunması daha vacibdir. Çünki torpağın 
çoxfazalı  və heterogen sistem olması onu ideal sistemlərdən 
çox fərqləndirir. Ion aktivliyi torpağın tərkibində mövcud olan 
hər hansı bir kimyəvi komponentin kimyəvi potensialına görə 
təyin olunur: 
 
 = 
 + Rtina
B
1 
 
 -  sistemdə olan i komponentinin kimyəvi potensialı; 
 
- həmin komponentin şərti qəbul olunmuş standart 
vəziyyətindəki kimyəvi potensialı; 
R- qaz sabiti; 
T – mütləq temperatura; 
ai – i komponentinin aktivliyi. 
 
 Ayrı-ayrı komponentlərin torpaq məhlulundakı 
aktivliyini birbaşa torpaqda və yaxud su çəkintisində ionseçici 

---

 
169
elektrodların köməyi ilə  təyin etmək olar. Bu zaman 
komponentin qatılığı və məhlulun ion gücü məlum olmalıdır: 
a = C  
burada,      C- komponentin qatılığı,  
                    - komponentin aktivlik əmsalıdır. 
 
 
Məsələnin çətinliyi ondadır ki, nəzəri olaraq biz ionun 
yox, duzun aktivliyini təyin edə bilərik. 
 Aktivlik 
əmsalını  təyin etmək üçün hesablamalarda 
Debay-hyükkel düsturundan istifadə edirlər: 
 
lg
 
 
burada, 
- duzun aktivlik əmsalı; 
             A, B və b – sabitlər; 
             z
P
+
P
 və z
P
-
P
 - duzun dissosiasiya etdikləri ionların yükü; 
              a
P
0
P
 – məhlulda ionların yaxınlaşmasının orta məsafəsi; 
              J – məhlulun ion gücü. 
 Torpağın kimyəvi çirklənməsi prosesində müxtəlif 
kimyəvi elementlərin su miqrasiyasının intensivliyi xüsusi rol 
oynayır. Bunu su miqrasiyası əmsalı ilə təyin edirlər. 
 Su 
miqrasiyası  əmsalı dedikdə suyun tərkibindəki 
mineral çöküntüdə  hər hansı elementin miqdarının, həmin 
elementin su ilə yuyulmasına məruz qalan süxurların 
tərkibindəki miqdarına olan nisbəti başa düşülür: 
K
B
x
B
 = 
 , 
Burada, K
B
x
B
- x elementinin su miqrasiya əmsalı; 
 
    m
B
x 
B
– x elementinin suda miqdarı, q/l 
a-  suda həll olan mineral maddələrin miqdarı, q/l; 
            n
B
x
B
- x elementinin süxurda miqdarı,%-lə. 
  Su miqrasiya əmsalı (K
B
x
B
) torpaq kimyasında əsas və törəmə 
elementlərin miqrasiyasını təyin etmək üçün tətbiq olunur.  

---