Microsoft Word kitabA5 Amin son doc

 
170
  Təbii mühit amillərinin dəyişməsi konkret ərazidə bu 
əmsalın dəyişməsinə  səbəb olur. Aşağıdakı  cədvəldə müxtəlif 
kimyəvi elementlərin suda həll olan formalarının su miqrasiya 
əmsalı  göstərilmişdir (cədvəl 17). 
 
Çay sularında müxtəlif elementlərin həll olan formalarının 
miqrasiya əmsalı (B.B.Dobrovolskiyə görə). 
Cədvəl 17 
Kimy
əvi eleme
nt 
Su
da ort
a qat
ılı
ğı
 
mkq
/l 
Çay
 ax
ın
ı il
ə ql
ob
ql
 
da
şı
nma, ild
ə min 
tonl
a 
Su miqrasiya 
koe
ffi
si
en
ti,
 K
B
x
B 
Kimy
əvi eleme
nt 
Su
da ort
a qat
ılı
ğı
 
mkq
/l 
Çay
 ax
ın
ı il
ə ql
ob
ql
 
da
şı
nma, ild
ə 
Su miqrasiya 
koe
ffi
si
en
ti,
 K
B
x
B 
F 90 3300.0 
1.04 
Mo 1.0 37.0 6.38 
Sr 80 2600.0 2.90 Pb 1.0 37.0 0.52 
Br 20  740.0 75.91 
Sb 1.0 37.0  41.5 
Zn 20  740.0 3.27 V 0.9 33.0  0.10 
Ba 20  740.0 0.25 W 0.7 26.0  0.16 
B 10 370.0 8.30 
Sn o.5 19.0 1.56 
Mn 10  370.0 0.12 U  0.5  19.0  0.96 
Cu 7  260.0 2.64 
Co 0.3 11.0 0.34 
J 5 185.0 
82.0 
Ag 
0.3 
11.0 
52.08 
Ti 3  110.0 0.01 
Cd 0.2 7.4 8.50 
Zr 2.6  96.0  0.13 Se 0.2  7.4  12.14 
Li 2  74.0 0.57 
Th 0.1 3.7 0.06 
As  2 
74.0  8.95 Ga 0.09  3.3  0.04 
Ni  2 
74.0  0.65 Hg 0.07  2.6  17.58 
Cr  1 
37.0  0.25 Sc 0.04  1.5  0.03 

---

 
171
Landşaftın müxtəlif komplekslərində kimyəvi elementlə-
rin miqrasiyasının intensivliyini təyin etmək üçün su miqrasiya 
əmsalından istifadə etmək olar. 
Torpaqda kimyəvi elementlərin miqrasiyasının istiqaməti 
və intensivliyi ionların xüsusiyyətlərindən, formalarından, 
kimyəvi elementin xassələrindən (daxili amillər) və miqrasi-
yanın fiziki-kimyəvi və bioloji şəraitindən (qələvi-turş, 
oksidləşmə-reduksiya, temperatur, təziq, bitkilərin və digər 
canlı orqanizmlərin təsir dairəsi və s.). 
Kimyəvi elementlərin ion miqrasiyası su məhlulu, 
maqmatik  ərintilər, qaz qarışıqları  və canlımaddələr üçün də 
xarakterik haldır. Ionların elektrostatik xassələrinin göstəricisi 
kimi Kartlejin ion potensialından  və ionların energetik 
əmsalından istifadə olunur. 
Kartlejin ion potensialını aşağıdakı düsturla hesablayırlar: 
 
burada, W- ionun valentliyi; 
 
     Ri- ionun radiusu, nm; 
 Bu 
göstəriciyə görə kimyəvi elementlər 3 qrupa 
bölünür: 
I qrup- Kartlej notensialının qiyməti 3-dən aşağı olur. Bu 
göstəriciyə malik elementlər torpağın bərk fazasından su 
məhluluna tez keçirlər və kompleks birləşmələr  əmələ 
gətirmirlər (K, Na, Ca, Li, Rb, Cs, Ba). 
II qrup-Kartlej potensialı 3-12 arasında dəyişir. Bipotensiala 
malik elementlər suda çətin həll olan  birləşmələr  əmələ 
gətirirlər (Fe, Al, Zr, V,Cr və digər.). 
III qrup- Kartlej potensialı 12-dən yüksək olur. Bu potensiala 
malik elementlər oksigenlə birləşərək suda həll olan kompleks 
ionlar  əmələ  gətirirlər. Bu qrupa B, C, N, P və s. Misal 
göstərmək olar. 
 Si 
və Mo aralıq qrupa daxil olmaqla onların potensialı 
9.5-12 arasında dəyişir. Torpaqda və  aşınma materiallarında 

---

 
172
ion potensialına görə elementlərin yayılmasını  və qatılığını 
müəyyən etmək olar. 
 Hipergenez 
zonasında və torpaqda kimyəvi 
elementlərin su miqrasiyasına mühitin reaksiyası (pH) əsaslı 
təsir göstərir. Su məhlulunda suda çətin həll olan birləşmələrin 
çökməsi, kolloidlərin koaqulyasiyası  və elementlərin bitkilərə 
daxil olması bu amildən çox asılıdır. Aşağıdakı  cədvəldə bir 
çox elementlərin hidroksidlərinin su məhlulunda çökməsinə 
səbəb olan mühit reaksiyasının qiymətləri (pH) verilmişdir. 
(Cədvəl 18) 
 
Su məhlulunda elementlərin hidroksidlərinin çökməsinə 
uyğun gələn pH-ın göstəriciləri (B.A.Alekseyenkoya görə). 
Cədvəl 18 
Element pH  Element pH  Element pH  Element pH 
Fe
P
3+
P 
2.0 Al
P
3+
P 
4.1 Cd
P
2+
P 
6.7 Pr
P
3+
P 
7.1 
Zr
P
4+
P 
2.0 U
P
6+
P 
4.2 Ni
P
2+
P 
6.7 Hg
P
2+
P 
7.3 
Sn
P
2+
P 
2.0 Cr
P
3+
P 
5.3 Co
P
2+
P 
6.8 Ce
P
3+
P 
7.4 
Ce
P
4+
P 
2.7 Cu
P
2+
P 
5.3 V
P
3+
P 
6.8 Ld
P
3+
P 
8.4 
Hg
P
+
P 
3.0 Fe
P
2+
P 
5.5 Sm
P
3+
P 
6.8 Ag
P
+
P 
7.5-8.0 
Jn
P
3+
P 
3.4 Be
P
2+
P 
5.7 Zn
P
2+
P 
7.0 Mn
P
2+
P 
8.5-8.8 
Th
P
4+
P 
3.5 Pb
P
3+
P 
6.0 Nd
P
3+
P 
7.0 Mg
P
2+
P 
10.5 
 
 Torpaqda 
oksidləşmə-reduksiya  şəraiti də müxtəlif 
elementlərin toplanmasına və miqrasiyasına təsir göstərən 
amillərdən biridir. Torpaq mühitində oksigen, 3 valentli dəmir, 
4 valentli manqan, su və s. oksidləşdirici; 2 valentli kükürd, 
üzvi maddələr və qaz halında olan hidrogen isə reduksiyaedici 
rolunu oynayırlar. 
 Torpağın kimyəvi çirklənməsində xüsusi əhəmiyyət 
kəsb edən məsələlərdən biri də torpaqda kation mübadiləsinin 
selektivlik xüsusiyyəti ilə  əlaqədardır. Kation mübadiləsinin 
selektivliyi dedikdə torpağın kation mübadiləsi zamanı bir sıra 
kationları digərlərinə nisbətən seçicilik qabiliyyəti sayəsində 
udması başa düşülür. Yəni torpaq məhlulunda eyni ion 

---