Microsoft Word M. Gogacz Platonizm I arystotelizm

 

12

zarazem człowieka za substancję, która jest myśleniem. Boga ogłosił substancją 

nieskończoną, a rzeczom wyznaczył naturę rozciągłości. 

W filozofii współczesnej często akcentuje-się, że człowiek stanowi myślenie lub 

świadomość. Przyjmuje się też,  że są substancje zbudowane wyłącznie z rozciągłej 

materii. Ta teza zresztą bywa podstawą zakwestionowania istnienia Boga i uznania 

świata za zespół substancji wyłącznie materialnych. A swoiście nawiązując do poglądu, 

że wszystko zostało stworzone w jednym momencie w postaci struktur zarodkowych, 

rozwijających się w czasie, głosi się w dominującej dziś filozofii przyrody przekonanie 

o mechanicznym powstaniu świata na sposób pierwszego wybuchu oraz o ewolucyjnym 

powstaniu  życia w czasie i sprzyjających okolicznościach, nazywanych prawami 

przyrody. 

c)  Tezy Plotyna prawie niezmiennie, gdyż z drobnymi tylko modyfikacjami, 

powtarza się we wszystkich okresach filozofii. Pogląd,  że  świat jest ciągiem lub 

procesem gradualistycznie uporządkowanych i hierarchicznie zależnych od siebie 

bytów, głoszą po Pseudo-Dionizym Areopagicie i Eriugenie najwyraźniej np. 

Awicenna, Bonawentura, Hegel, Teilhard de Chardin i zwolennicy ewolucji. Częściową 

hierarchiczność monad przyjmuje w metafizyce Leibniz. W ascetyce i mistyce 

hierarchiczność cnót i stopni zbliżania się do Boga stwierdzają Bernard z Clairvaux i 

Bonawentura. W antropologii filozoficznej poziomy lub warstwy duszy uznaje św. 

Augustyn, a teorię substruktur przyjmuje strukturalizm. Teza o warstwowej budowie 

dzieł sztuki, głoszona głównie w estetyce fenomenologów, jest dziś bezdyskusyjnie 

akceptowana. Równie bezdyskusyjnie traktuje się kosmos jako całość o swoistej 

jedności, którą wypełnia zespół procesów dziejących się w czasie. Czas, wiązany ze 

skończonością i nieskończonością, określa trwanie zmian i ich kresy, uznawane za 

granicę tego, co jest na mocy dominującej cechy procesu. Nauki przyrodnicze, które od 

czasów A. Comte’a nie badają, czym jest coś i dlaczego jest, lecz tylko jak coś jest 

czymś, po prostu jedynie uzasadniają tezę o świecie lub kosmosie jako całości i sumie 

procesów oraz zjawisk. A filozofia przyrody wyniki nauk przyrodniczych komentuje i 

usprawiedliwia. Przypisując doświadczeniu zmysłowemu i eksperymentowi pozycję 

kryterium prawdy, mimo że doświadczenie i eksperyment są elementami procesu 

poznania, a nie kryteriami weryfikacji, wobec czego sam proces nabywania wiedzy nie 

---

 

13

gwarantuje jej prawdziwości, nauki przyrodnicze i oparte na ich wynikach filozofie 

głoszą tezę o prawdziwości twierdzeń wyłącznie przyrodniczych. Prawdę więc 

uzależniono od poznania, myśli, intelektu, przypisując tym czynnościom i 

przypadłościom za Parmenidesem, Plotynem, Eriugeną, Awicenną, Kartezjuszem, 

Kantem, Heglem także dziś przewagę nad rzeczywistością, która powinna być taka, jak 

wymaga tego intelekt. 

4.  Jednia lub Bóg początkiem drabiny bytów 

4.1. Dialektyka 

Język, którym posługuj ą się filozofowie tradycji platońskiej, od Platona więc aż 

do naszych czasów, dziedziczy kilka terminów z okresu przed Platonem, względnie 

terminologię tekstów Platona, i wzbogaca się o zasób terminów wyrażających 

przekształcenia i rozwinięcie ujęć Platona. Te przekształcenia i rozwinięcia to wprost 

systemy twierdzeń, lecz wciąż odmiany tej samej tradycji platońskiej. Wchłaniają one 

często niektóre akcenty i język innych tradycji filozoficznych, nie zmieniając jednak 

problemów i stwierdzeń, pytań i odpowiedzi, wyrażających platońskie rozumienie 

rzeczywistości. 

Oto język lub terminologia filozoficzna tradycji platońskiej, ta jednak, która 

wyraża główne i dominujące rozstrzygnięcia: 

jedność, wielość, trwanie, zmienność, czas, przeszłość, przyszłość, skończoność, 

nieskończoność, myśl, wzór, idea, pierwszy byt, bycie, stopnie bytu, warstwy, Bóg, 

dusza, kompozycja jedności i wielości jako arche bytu, zjednoczenie mistyczne, 

poznanie, materia, natura, miłość jako krążenie dobra, moc, przyczyna, stwarzanie, 

substancja, atrybut, całość, część, procesy (relacje). 

Dodajmy,  że w miarę oddalania się od Platona to, czym jest świat, filozofowie 

wyrażaj ą następującymi terminami: jedność, wielość, czas, myśl, materia, moc, całość, 

część, stwarzanie, proces. Gdy uczeni filozofujący w tradycji platońskiej uwzględniają 

w swej analizie Boga, wiążą moc ze stwarzaniem. Gdy w swej analizie pomijają Boga 

sądząc, że jest to temat wyłącznie religii, wiążą moc z procesem. Akcent postawiony na 

terminie i problemie myśli, poznania, świadomości albo na terminie i problemie całości, 

---

 

14

części, materii nie wprowadza i nie wyklucza tematu Boga. Kieruje jedynie do 

spirytualizmu, nazywanego dziś idealizmem, albo do materializmu. 

Metoda przeciwstawiania dwu rzeczy, stanów i zachowań, czyli dialektyka, dalej 

służy do odróżniania rzeczy, lecz nie jest rygorystycznie stosowana jako jedyny sposób 

uzyskiwania twierdzeń. Dominowanie terminów i problemów takich, jak całość i część, 

a głównie jedność i wielość, uświadomiło filozofom podleganie regule nie tyle 

przeciwstawień, ile regule porównywania. Ta reguła porównywania stała się metodą 

uzupełniającą dialektykę i obok niej stosowaną. Jest zresztą swoistym przekształceniem 

i rozwinięciem dialektyki. 

4.2. Apofatyka 

To przekształcenie dialektyki dla potrzeb metody porównywania polega na tym, 

że nie przeciwstawia się sobie dwu rzeczy, lecz rzecz, którą się chce określić, 

przeciwstawia się jej zaprzeczeniu, np. skończone przeciwstawia się nieskończonemu, 

zmienne niezmiennemu. Zaprzeczenie tego, co określamy, przez dodanie przedrostka 

„nie”, ukazuje doskonalszy stan określanej rzeczy, właśnie niezmienność w stosunku do 

określanej zmienności. Zabieg dodawania zaprzeczenia do określanej  rzeczy został 

nazwany apofatyką. Nazwą apofatyki określono całą metodę porównywania. Ta 

metoda, uzupełniając lub rozwijając teraz dialektykę, polega na zestawieniu, właśnie 

porównywaniu tego, co określamy, np. rzeczy zmiennej, z najdoskonalszym, 

absolutnym stanem niezmienności, odkrytym przez eminentne, najpełniejsze ujęcie 

tego, co doskonalsze, rozpoznane przez zaprzeczenie określanej rzeczy. Metoda 

porównywania, nazywana apofatyką lub metodą apofatyczną, polega więc na 

ukazywaniu tego, co określamy, w tle najdoskonalszego stanu określanej rzeczy, czyli 

ujętej eminentnie. Treść eminentną odkrywamy poprzez pośredni stan tej treści, 

rozpoznany w zabiegu negowania tego, co określamy. Określając więc to, co zmienne, 

dodajemy przedrostek „nie” i uzyskujemy rozumienie czegoś niezmiennego. To 

niezmienne ujmujemy eminentnie, co pozwala uświadomić sobie „najniezmienniejsze”, 

absolutnie trwałe. Porównując zmienne z tym, co najdoskonalej trwałe 

(najniezmienniejsze), rozumiemy, że zmienne jest albo fragmentem trwałego (część-

całość), albo czymś pochodnym z jedni (skutek - moc - przyczyna), albo etapem w 

---