Microsoft Word M. Gogacz Platonizm I arystotelizm

 

21

Może też mieć źródło w tezie o pierwszeństwie całości przed częścią, ogólności przed 

szczegółowością. Pochodząc z tych źródeł możliwość przesuwa się ponad i poza to 

wszystko, co test, nawet poza myślane modelowe kompozycje. Staje się nieskończoną 

szansą i bytowania, i myślenia, samą ogólnością i nieokreślonością. 

Ujmowana bliżej w tym, czym jest, po prostu jest zespołem pojęć czerpanych z 

naszej lub czyjejś pamięci i komponowanych niezależnie od ich roli oznaczania rzeczy. 

Jest komponowaniem samych znaczeń. 

Jeżeli jest kompozycją pojęć w ich znaczeniach, to nie może wyprzedzać 

realności, gdyż pojęcia są wytworem ludzi. Pierwotni więc są ludzie, w ogóle byty, 

zwierzęta, rośliny, cząstki materii, aniołowie. Bóg. Szersza niż możliwość jest 

rzeczywistość bytów, spośród których tylko ludzie tworzą pojęcia. Możliwość więc jest 

wąskim zespołem ludzkich wytworów. Ponieważ jednak są to pojęcia, czyli takie 

właśnie wytwory, które skupiając w sobie to, co podobne w bytach, mogą być orzekane 

o wielu tych bytach, odnosimy mylące wrażenie, że są modelami bytów, ich idealnym 

wzorem, a wobec tego czymś wyprzedzającym byty, możliwością, która warunkuje to, 

co się stanie. 

Błąd, którym jest przyznanie możliwości pierwszeństwa przed realnością, polega 

na przeniesieniu tego, co wtórne i pochodne, na miejsce tego, co pierwsze. Jest to błąd 

utożsamienia skutku z przyczyną, tego właśnie, co pochodne i wtórne, z tym, co 

pierwsze. Ten błąd sytuuje nas w monizmie. A ponieważ możliwość jest tylko czymś 

myślanym, sytuuje nas w monizmie idealistycznym. 

6.3. Gnozeologizm 

Gnozeologizm sytuuje się między monizmem materialistycznym i monizmem 

idealistycznym. Materializm polega na uznaniu materii za jedyne tworzywo bytów i 

zarazem na przypisaniu materii roli przyczyny realności. Idealizm polega albo na 

uznaniu pojęć i wiedzy za tworzywo bytów, albo na przyznaniu pojęciom, wiedzy, 

myśli, czynnościom poznawania mocy sprawiania i urealniania bytów. 

Gnozeologizm natomiast polega .na analizowaniu treści pojęć i orzekaniu tych 

treści o realnych bytach. Inaczej mówiąc, ujmujemy byty wychodząc nie od samych 

bytów, lecz od pojęć o bytach. To więc, co pojawiło się w poznaniu, czynimy realną 

---

 

22

zawartością bytu i punktem wyjścia wiedzy o bycie. Filozofia w tej perspektywie jest 

analizą pojęć najogólniejszych i najbardziej użytecznych, najszerzej ujmujących byty i 

kierujących nas do prawdy, -dobra i piękna, gdyż one są najbardziej użyteczne. 

Może gnozeologizm ma źródło w tezie, że  świat jako zespół atomów lub idei, 

albo tylko relacji, jest myślą lub wiedzą Boga. Zadaniem filozofa staje się wtedy tylko 

przejęcie tej wiedzy i uznanie treści pojęć za naturę tego, co nas realnie otacza. 

Zresztą w platonizmie i neoplatonizmie nie przestrzega się granicy między tym, 

co bytuje, a tym, co myślane. W tej tradycji mieści się zarówno materializm, jak i 

idealizm. Nie rozstrzyga się też wyraźnie, co jest pierwsze: bytowanie czy myślenie. 

Często bytowanie i myślenie lub byt i świadomość uważa się za dwa równorzędne 

i pierwotne tworzywa świata (Kartezjusz) lub za dwa aspekty jednego tworzywa 

(Teilhard de Chardin). Hume twierdził,  że tyle jest bytowania, ile poznania. Berkeley 

przyjmował tożsamość poznania i bytowania. Kant sądził, że więcej jest poznania niż 

bytowania, gdyż samo w sobie bytowanie nie jest poznawalne. Jego gnozeologizm stał 

się idealizmem. 

Błąd, którym jest gnozeologizm, wyznacza regułę metodologiczną: 

rozpoznawanie bytów zaczynamy od analizy treści pojęć. Jaka treść pojęć, taka 

rzeczywistość. Poddaje się rzeczywistość kontroli ze strony pojęć, a powinno być 

odwrotnie. Pojęcia powinny być sprawdzane, czy są zgodne z rzeczywistością. 

6.4. Aksjologizm 

Jeżeli wszystkie byty są kompozycjami atomów lub odbitkami idei, zespołami 

więc samych relacji albo materialnych, albo myślnych, to byty te nie różnią się od siebie 

istotowo, lecz przypadłościowo. Ponieważ z kolei kompozycje są układem odniesień, 

odbitki są odniesieniami i odniesieniami są relacje, to są one właśnie zespołami 

przypadłości. Przypadłości, przyczynowane przez jedno tworzywo, także niczym się od 

siebie nie różnią. Kompozycje, odbitki, zespoły relacji są więc tym samym istotowo i 

przypadłościowe. Ta tożsamość wprowadza właśnie w monizm. 

Moniści także jednak starają się odróżniać byty jednostkowe. Jako podstawę 

odróżnień przyjmuj ą różne odmiany ewolucji, a do samej linii procesu wprowadzają 

zasadę przeciwstawiania odcinków procesu (dialektyka) albo zasadę porównywania 

---

 

23

danego odcinka z jednią lub Bogiem (apofatyka), ustalając albo odległość od jedni, albo 

podobieństwo do Boga. Odległość mierzy się kategorią „bliżej-dalej”, podobieństwo 

kategorią „bardziej - mniej”. Stosując te metody uzyskuje się ostatecznie odpowiedź 

tylko negatywną: zmienne nie jest trwałe, trwałe nie jest zmienne (dialektyka), wielość 

nie jest jednością, człowiek nie jest Bogiem (apofatyka). W dalszym ciągu brakuje 

pozytywnego określenia, czym coś jest. 

Przyzwyczajenie w tradycji platońskiej do ujmowania wszystkiego z pozycji 

przyczyn zewnętrznych (idee, jednia, Bóg) wpływa także na sposób pozytywnego 

określania bytów. Przypisuje się im po prostu lub wiąże się z nimi jakąś wartość, opinię, 

zadanie, cel (np. pracowitość, pilność, nauczanie, szczęście). 

Aksjologizm, występujący w metafizykach monistycznych, polega na określaniu 

bytów przez wiązanie z nimi wartości. Mówi się wtedy, że np. ten byt jest przyjacielski, 

a tamten wrogi. I tę przypisaną mu wartość uważa się wprost za wypełniającą byt 

naturę. Dzieli się wtedy np. ludzi na przyjaciół i wrogów. Zarazem stosuje się wobec 

nich inne sposoby zachowań. 

Aksjologiczne rozpoznawanie bytów sprowadza się tu do obmyślenia opinii, 

zadania lub celu, do związania tej opinii z danym bytem, do odczytywania go jako 

identycznego z tą opinią, która przez to odczytanie wraca do swego twórcy. Tworzy się 

obwód zamknięty: rozpoznawanie jest wniesieniem w dany byt utworzonej o nim opinii 

i przez odczytanie jej jest powrotem tej opinii do twórcy. Ten sposób poznawania 

nazywa się w tradycji platońskiej  reditio ad seipsum - powrotem do samego siebie”. 

Jest sposobem poznania do dzisiaj stosowanym, szeroko opisanym np. w Księdze o 

przyczynach z XII wieku lub w książce pt. Geist im Welt K. Rahnera, 

egzystencjalizującego teologa z XX wieku. 

Błąd, którym jest aksjologizm, zawsze występuje w metafizykach monistycznych 

i wyznacza w nich teorię reditio Jako teorię poznania. W samej metafizyce polega na 

gnozeologicznym punkcie wyjścia, czyli na orzekaniu o naturze bytów treści 

utworzonych pojęć. Treści te to wartości, opinie, zadania, cele. 

Najczęściej aksjologizm ma postać myślenia celami i rozpoznawania bytów 

poprzez osiągany przez nie cel, np. byt jest wielością dążącą do jedni (Plotyn), byt jest 

rozproszeniem osiągającym stan skupienia (Teilhard de Chardin), człowiek jako bycie - 

---