2
1. BÖLÜM
1. G
ĐRĐŞ TANIMLAMALAR VE TARTIŞMALAR
Cevher, gang ve ön cevher (protore )
Maden jeolojisi nedir ? sorusunun en kısa yanıtı “ Ekonomik jeolojinin bir dalıdır ”
şeklinde verilebilir. Eğer daha geniş tanımlamalara gidilmek istenirse, maalesef bu soruya açık
ve ku
şku yaratmayan bir yanıt vermek olanaksızdır. Burada zorluk, “ maden = cevher ” için
çok sayıda birbirinden farklı tanımlamaların olmasıdır. Kapitalist ekonomilerde yakla
şık bir
asırdır kullanılan tanımlama ise
şöyledir :
Cevher az ya da çok gang ile karı
şmış, madenciler açısından bir kar ile
kazanılabilen veya metalurji mühendisleri açısından bir kar verebilecek
şekilde üzerinde
i
şlemler yapabilen bir metalik mineral veya mineraller topluluğudur.
Bir ba
şka tanımlamaya göre sosyalist ekonomilerde “ cevher ” çoğu kez insanlık
yararına i
şletilebilecek mineral maddesidir.
Cevher hakkında pek çok tanımlama olup bunların hepsi a
şağıdaki noktaları
vurgulamaktadır :
a) Metalin çıkartıldı
ğı (ekstrakte edildiği) bir maddenin olması
b) Bu i
şlemin kar getirici bir işlem olması
Böylelikle ekonomik önemi olan mineralleri jeologlar iki ana gruba ayırırlar. Bunlar :
1) Bir metal (veya metallerin) ekstrakte edildi
ği cevher minarelleri
2) Mineralin kendisinin bir veya daha fazla endüstriyel amaçlar için kullanıldı
ğı
endüstriyel ham maddeler.
Örne
ğin cevher minerallerinden kalkopirit ve galenitten sırasıyla Cu ve Pb elde
edilir. Önemli endüstriyel ham maddeler arasında ise örne
ğin barit ve asbest vardır. Ancak son
20 yılı a
şkın bir süredir endüstriyel ham maddeleri arayan ve işletenler arasında bu minerali “
cevher ” ve onların büyüklerini de “cevher rezervi ” olarak isimlendirme e
ğilimi vardır. Bazı
profesyonel kurumlar bu e
ğilimi göz önüne alarak cevher tanımlamalarını genişletmişlerdir.
Ancak burada daha yaygın olan tanımlama izlenecek ve tümüyle metalik yatakların çalı
şması
ele alınacaktır.
Hakkında çok az tartı
şma yapılan bir tanım “ gang ” tanımıdır. Gang, basit
olarak cevher minerallerinin birlikte büyüdü
ğü istenmeyen madde, mineral veya kayaçtır.
Madenler, yaygın biçimde, çe
şitli işlemlerle gang minerallerin cevher minerallerinden
ayrılmasından önce ham cevherin ö
ğütüldüğü mineral zenginleştirme tesislerine sahiptirler. Bu
tesisler cevher konsantreleri ve gang minerallerden olu
şan “atıklar yani tailing ” sağlarlar.
Burada tanıtılması gereken bir di
ğer sözcük “ protore = ön cevher ” dir. Bu, primer
(birincil) fakat ekonomik olmayan metallerin olu
ştuğu ve daha sonraki doğal süreçler
(prosesler) sonucu cevher düzeyine varabilecek mineral maddesidir. Ekonomik olarak
3
i
şletilebilir cevher minerali toplulukları (agregatları), cevher kütleleri, cevher zenginleşmeleri
(ore shoots), cevher yatakları veya cevher rezervleri olarak isimlendirilirler.
EKONOM
ĐK BAKIŞ AÇILARI
Bir madenin bulunması ve i
şletilmesinde ana basamaklar
Bu basamaklar kısaca
şöyle özetlenebilir :
a) Maden arama (mineral exploration): Cevher kütlesinin ortaya çıkartılması
çalı
şmalarıdır.
b) Fizibilite çalı
şması (feasibility study): Bu kütlenin ticari değerini ispatlama
çalı
şmasıdır.
c) Madenin geli
ştirilmesi (mine development ): Tüm ALT YAPININ (infrastrüktürün)
olu
şturulması işlemidir.
d) Madencilik (mining): Kayaçtan cevherin çıkartılması i
şlemidir.
e) Cevher hazırlama-zenginle
ştirme (ore processing): Cevherin öğütülmesi, gang ile
cevherin ayrılması, cevher mineralinin konsantre hale getirilmesi (örne
ğin bakır konsantresi)
i
şlemleridir.
f) Madenin izabesi (smelting): Mineral konsantresinden metal kazanma olayıdır.
g) Rafine etme (Refining): Metali safla
ştırma işlemidir.
h) Pazarlama (Marketing): Alıcıya metalin satımı veya eritilmeyip, madende rafine
edilmemi
şse metal konsantre halindeki satımını kapsar.
B
ĐR POTANSĐYEL CEVHER KÜTLESĐNĐN DEĞERLENDĐRĐLMESĐNDE BAZI
ÖNEML
Đ FAKTÖRLER
1- Cevher Tenörü ve Rezervi (Ore Grade and Tonnage) : Bir cevher kütlesi içindeki metal
çoklu
ğuna (konsantrasyonuna) o kütlenin tenörü
denir ve genellikle ya % ile yada ppm (parts
per million = 1/1 000 000) olarak ifade edilir. Konsantrasyonları saptamak için yapılan i
şleme
“ analiz ” (assaying) denir. Çe
şitli ekonomik ve bazı politik düşünceler, bir cevher kütlesinden
üretilebilecek en dü
şük cevher tenörüne karar vermede etkili olur. Bu en düşük tenöre “ cut –
off ” tenörü (cut off grade) denir. Cevherle
şme seviyesinin tedricen temel (background)
de
ğerlerine azalma gösterdiği cevher kütlesi sınırlarını ortaya koymak amacıyla pek çok örnek
toplanmalı ve analiz edilmelidir. Bu yolla bulunan sınırlara “ analiz limitleri ” (assay limits)
denir. Bu sınırlar tamamıyla ekonomik olarak saptandı
ğından, hiçbir jeolojik özellik
tarafından ortaya konulmayabilir. E
ğer ürün için verilen fiyatlar artarsa o zaman cut-off tenörü
muhtemelen azalabilir ve böylece cevher rezervlerinin rezerv miktarı (tonajı) artar. Bu da tüm
cevher kütlesinin tenörünün dü
şmesinde etkili olur. Böylelikle eğer günlük üretim miktarı aynı
kalırsa, o zaman madenin ömrü artar.