Microsoft Word maq diss budce xercleri tekst docx

78 

 

Dövlət  malyyə-vergi  nəzarəti  sisteminin  təşkilati  təcrübəsinin  təbliği  üzrə 

beynəlxalq  və  regional  təşkilatların  ən  mötəbəri  olan  NTOSAI-in  Limada 

keçirilmiş  doqquzunu  konfransında  ’’  Nəzarətin  rəhbər  prinsiplərinə  dair’’ 

bəyannamə  qəbul  edilmişdir.  Bəyannamədə  ali  audit  qurumlarının  müstəqilliyinin 

qanunvericilikdə hökmən təsbit edilməsi zəruri sayılmış, qanun və demokratiya isə 

müstəqil  dövlət  auditinin  ilkin  şərti  kimi  qəbul  edilmişdir.  Ona  görə  də  bu 

bəyannamə  dünyanın  hər  yerində  dövlət  auditinin  inkişafına  təsir  edən  mühüm 

sənəd  kimi  qiymətləndirilir  və  regional  mənsubiyyətindən  asılı  olmayaraq, 

NTOSAI-də  birləşən  ali  audit  qurumlarının  hamısı  öz  fəaliyyətində  həmin 

bəyannamənin prinsiplərini rəhbər tutur.       

Ümumiyyətlə,  xarici  ölkələrdə  nəzarət-təftiş  orqanları  arasında  əlaqələrin 

təşkili və fəaliyyəti çoxillik təcrübəyə əsaslanır. Bütövlükdə dövlət vergi nəzarətinin 

məqsədi dövlət büdcəsinin vergili gəlirlərinin  düzgün yığılması, vergi qanunverici-

liyinin  pozulması  hallarının  qarşısının  alınması,  vergitutma  prinsiplərinin  inkişaf 

etdirilməsi  və  sairdir.  Gösterilən  prinsipləri  həyata  keçirmək  üçün  ayrı-ayrı 

dövlətlərdə  maliyyə-vergi  sisteminin  təşkilində  əsasən  aşağıdakı  tələblərə    riayət 

olunmuşdur: 

•  Informasiya təminat 

•  Nəzarət edən və nəzarət edilən sistemlərin uyğunluğu 

•  Daimilik və kompleslilik 

•  Dövlət nəzarətçilərinin  səriştəliliyi, vicdanlılığı və qərəzsizliyi 

•  Inkişafın fasiləsizliyi və təkmilləşdirilməsi 

•  Nəzarətin lazımsız mərhələ və proseduradan azad olunması 

•  Məsuliyyətin  vahidliyi  (  və  ya  orqanların  funksiyaları  arasında  dəqiq  hədd 

qoyulması ) 

•  Optimal mərkəzləşmə  

•  Nəzarət planlarının məxfiliyi 

•  Qarşılıqlı əlaqə və koordinasiya 

•  Prioritetlik 

---

79 

 

      Vergi nəzarəti orqanları dövlət hakimiyyət orqanları ilə sıx qarşılıqlı əlaqə 

şə

raitində fəaliyyət göstərir, onlara nəzarət tədbirlərinin yekunlarına dair materiallar 

göndərir, məsləhətləşmələr təşkil edir, təhlillər aparır. 

     Onu  da  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  nəzarət-təftiş  şəbəkəsinin  təşkili  və 

fəaliyyəti bu və ya başqa dərəcədə çoxillik beynəlxalq təcrübə əsasında formalaşmış 

ümumi  prinsiplərə  söykənir.  Belə  ki,  məsələn  dövlət  proqramları  üzrə  icra  olunan 

layihələrdə bir qayda olaraq özünənəzarət nəzərdə tutulur və bu məqsəd üçün layihə 

məbləğinin üümumi həcmindən 1-2% vəsait ayrılır 

 Dövlətin hazır və səmərəli fəaliyyət  göstərən  maliyyə  mexanizmlərinə  sahib 

olan  inkişaf  etmiş  ölkələr ABŞ  və Fransanın  misalında  vergilərin   ödənilməsinə 

nəzarət sisteminə baxaq. 

ABŞ-da      vergilərin    tutulması  və  düzgün  ödənilməsinə  nəzarət    işləri  ilə  

Maliyyə Nazirliyinin  tərkibinə daxil  olan  xüsusi  idarə  məşğul olur.  Bu 58 vergi 

və 7 ərazi  idarəsindən ibarət  olan  və mərkəzi  aparat  tərəfindən idarə olunan ABŞ-

ın Daxili Gəlirlər  darəsidir. (DG ).   DG   vergi daxil olmalarına  nəzarəti, bəyan-

namələrin  düzgün    doldurulnmasının    yoxlanılmasını,    vergi  borclarının 

toplanmasını,  vergi ödəyicilərinə artıq  ödənilmiş məbləğlərin  qaytarılmasını, vergi 

ödənişlərini   gecikdirən və ödəməyən şəxslərə  cərimələrin tətbiq  edilməsini həyata   

keçirir. 

DG   vergi  qanunvericiliynə  riayət  olunmasına   cavabdeh olmaqla  yanaşı  

federal  vergi qanunvericiliyinin   tətbiqi   ilə bağlı  müxtəlif material  vıə metodik 

göstərikşlər  nəşr edir,  vergi kodeksinin  düzgün tətbiqinə  nəzarət edir, yoxlamalrı 

həyata      keçirir  və  ABŞ-ın  xarici    subyektlər  ilə  olan    vergi    münasibətlərində  

maraqlarını    müdafiə    edir.    Bələdiyyə    və  ştatlarda    tutulan  vergilərin      düzgün  

ödənilməsinə nəzarət  yerlərdə həyata   keçirilir.  

         Bu  büdcələmə  növündən  Çili,  Danimarka  ,  Finlandiya  ,  Macarıstan  , 

Norveç,  sveçdə  istifadə  edilməkdədir.  Məsələn  Danimarka  hökuməti  bu  sistemi 

universitetlərə  tətbiq  etmişdir.  Hədəf  tələbələrin  kredit  minimumlarını  keçmək 

olmuşdur  və  nətiçə  uğurla  icra  olunmuşdur.  Deməli,  burada  universitet  rəhbərliyi 

təhsiliinin yüksək səviyyədə təşkil olunmasında maraqlıdır əks təqdirdə o ürək açan 

---

80 

 

maliyyələşmə  ala  bilməyəcək.  Bu  zaman  Danimarka  höküməti  proqramın  uğurla 

icra  oluna  bilməsi  üçün  bəzi  göstərişlər  də  vermişdir.  Burada  qeyd  edilməsi  lazım 

olan bir şey  proqramı bütünlüklə maliyyələşməyə tətbiq etmək vacib deyil.   

  Deməli,  birbaşa  performans  büdcələməsində  performans  nəticələri  maliyyə-

ləşmədə birinci şərtdir . Buna görə də bu üsuldan yazlnız performans büdcələməsi 

sahəsində  uzun  illər  təcrübəsi  olan  ölkələr  məhdud  sahələrə  tətbiq  etməkdədirlər. 

Burada  maliyyələşmə  zamanı  xərclərin  dəqiq  ayrılması  obyektin  ölçüləbilən 

olmasını tələb edir . 

Performans  məlumatından  vəsaitlərin  bölüşdürülməsini  təmin  etmək  məq-

sədiylə faydalanılması, performans ölçüm sisteminin ən əhəmiyyətli məqsədlərindən 

biridir.  Performans  ölçümü  nəticəsində  əldə  edilən  məlumatların  büdcə 

prosedurunda  necə  istifadə  ediləcəyi  isə,  ən  əhəmiyyətli  problemlərdən  biridir. 

Beynəlxalq  təcrübələri  araşdırdığımızda,  performans  məlumatı  ilə  büdcələmə 

arasında  əlaqə  yaradarkən  təməl  olaraq,  yuxarıda  açıqlanan  üç  təməl  üsuldan 

faydalanıldığı görülməkdədir. Görəsən Azərbaycanda bu üsullardan hansıları hansı 

sektorlarda istifadə edilməlidir?  

Azərbaycanda birbaşa əlaqəli büdcələmədə  çox fərqli fəaliyyətləri olmayan və 

dəqiq  bir  şəkildə  ölçülə  bilən  məhsul  istehsal  edən  (xidmət)    büdcə  təşkilatlarına 

tətbiq olunmalıdır. Amma bu üsulun dövlət daxilində tətbiqi çox da geniş yayılmış 

deyil.  Fəaliyyəti  ölçülə  bilən  təşkilatların  az  olması  onun  tətbiqini  çətinləşdirir. 

Hətta  bunun  təhsil-səhiyyə  kimi  sahələrdə  tətbiq  olunduğu  ölkələrdə  belə  onun 

bütün sektorlara tətbiq edilə bilməsi mümkün olmamışdır. Buna görə də ölkəmizdə 

bunun  ikinçi  növünün  seçilməsi  daha  real  görünə  bilər.Ayrıca  performans 

büdcəsinin tətbiqiqin bir çox faydaları olsa da onun büdcəni performas neticələri ilə 

tam  təmin  edə  biləcəyi  sual  altındadır.  Performans  göstəricilərinin  performansın 

bütün istiqamətlərini  doğru  olaraq  ölçə  bilməsi  hər  vaxt  mümkün  olmamaya  bilər. 

Performans nəticələndirərinin təşkilat tərəfindən təsir edilməməsi  və ya performans 

göstəricilərinin seçilməsində  kifayət qədər tərəfsiz davranılmaması şübhə doğurur. 

Bu qorxular da göz qarşısında saxlanıldığında, performans nəticələri yanında başqa 

məlumatları və siyasi prioritetləri diqqətə alan bilvasitə yanaşmanın dövlət daxilində 

---