Microsoft Word meyve terevez
Yüklə 2,37 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- 4.2. Yabanı meyvələrin təsnifatı
- 4.3. Azərbaycanda yetişən yabanı meyvələrin səciyyəsi 4.3.1. T0xumlu(tumlu) meyvələr
129 giləmeyvə ağaclarının bir əhəmiyyəti də ondan ibarətdir ki, onlardan yüksək keyfiyyətli calaq materialı kimi istifadə edilir və müvafiq meyvə-giləmeyvələrin mədəni sortları artırılır.
Müxtəlif coğrafi ərazidə yetişən yabanı meyvələrə həsr olunmuş ədəbiyyatlarda meyvələr müəyyən ardıcıllıqla verilir. Bir çox müəlliflər yabanı meyvələri meyvənin adının baş hərfi üzrə əlifba sırası ilə izah edirlər. Digər müəlliflər isə nisbətən daha çox yayılmış meyvədən başlayaraq onların tutduqları sahəyə və tədarükünün miqdarına görə şərh edirlər. Azərbaycan ərazisində müxtəlif yabanı meyvə-giləmeyvə yetişir. Həmin meyvələrin öyrənilməsini asanlaşdırmaq məqsədilə biz onları əmtəəşünaslıqda qəbul olunmuş təsnifata uyğun olaraq aşağıdakı kimi qruplaşdırırıq. 1.
Tumlu(tumlu) meyvələr. Bu qrupa yabanı meşə alması, adi və ya meşə armudu, uzunsov və ya adi heyva, yabanı və ya adi əzgil, yemişan, üvəz və b. aiddir. 2.
Çəyirdəkli meyvələr. Bu qrupa adi ərik, adi albalı, yabanı gilas, həqiqi zoğal, yabanı alça, göyəm və ya tikanlı gavalı və b. aiddir. 3.
həqiqi giləmeyvələr – meşə və Amur üzümü, adi zirinc, firəng üzümü, çaytikanı, qara və qırmızı qarağat, itburnu, qaragilə, sumaq və b.
mürəkkəb giləmeyvələr – böyürtkən, adi və ya meşə moruğu və b. qeyri-həqiqi giləmeyvələr – meşə çiyələyi və b. 4.
sümükqabıqlılar – yunan qozu, badam, həqiqi püstə, Şərq fıstığı, yeyilən şabalıd və b.
130 5.
Subtropik meyvələr. Bu qrupa yabanı nar, əncir, xırnik (Qafqaz xurması), innab, daryarpaq iydə, ağ və qara tut və b. aiddir. Azərbaycanda daha çox yayılmış yabanı meyvə və giləmeyvələr: adi ərik, uzunsov və ya adi heyva, alça, adi zirinc, qırmızı yemişan, Şərq fıstığı, Amur üzümü, meşə üzümü, mahaleb albalısı, çöl albalısı, nar, adi və ya meşə armudu, böyürtkən, meşə çiyələyi, həqiqi şabalıd, adi zoğal, firəng üzümü, meşə fıstığı, daryarpaq iydə, adi moruq, yabanı badam, adi badam, adi əzgil, çaytikanı, Yunan qozu, pekan, qara qarağat, qırmızı qarağat, sumaq, göyəm, qara tut, ağ tut, innab, həqiqi püstə, xırnik, yabanı gilas, itburnu, dərgil, meşə alması. Yuxarıda adları qeyd edilənlərdən başqa Azərbaycanda nisbətən az yayılmış mərsin (brusnika), gəndəlaş (buzina), su qozu (vodyanoy orex), cır mərsin (qolubika), bigəvar və ya yabanı quşqonmaz (iqlitsa), şimal moruğu (kostyanika), Qafqaz qaragiləsi (kafkazskaya çernika), qaragilə və ya mərcanı (çernika), başınağacı (kalina), dağdağan (karkas), şanagüllə (lotos), dəfnəgilas (lavrovişnya), cökə (lipa), küsdüm (mimoza), qara quşüzümü (paslen çernıy), üvəz və ya quşarmudu (ryabina), qaraçöhrə (tiss) və s. bu kimi yabanı meyvə-giləmeyvələr də bitir.
Yabanı meyvələri onların təyinatına, istifadəsinə, kimyəvi tərkibinə və başqa göstəricilərinə görə də qruplaşdırmaq olar.
növü vardır. Yabanı formalardan meşə, Şərq, Sibir, Çin və ya gavalıyarpaq alma növləri daha çox yayılmışdır. Azərbaycanda, əsasən Şərq alması bitir. Böyük və Kiçik Qafqaz sıra dağlarının, həmçinin Talış dağlarının meşələrində alma ağacları çoxdur. Bunlar meşə ağacları içərisində ya qarışıq və ya
131 da xalis almalıqlar şəklində bitir. El arasında «almalıq» adı ilə tanınmış bir neçə meşə sahələri vardır. Yabanı alma aprelin axırı, mayın əvvəllərində çiçəkləyir. Eyni zamanda yarpaqlar da əmələ gəlir. Meyvəsi sentyabrın sonu, oktyabrın əvvəllərində yetişir. Ağacı 5-10 yaşından meyvə verir. Alma çarpaz tozlandığından yabanı almaların müxtəlif formaları vardır. Əsasən yumru, yastı-yumru, yumurtavari və başqa formalarda olur. Yabanı almanın diametrə görə ölçüsü orta hesabla 2 sm-dir (1-dən 2,5 sm-ə qədər). Iri ağaclar orta hesabla 30-50, bəzən isə 100 kq-a qədər məhsul verir. Meyvələri yaşıl, ağ-sarımtıl, qırmızı və ya qarışıq rəngdədir. Lakin, əsasən yaşıl-sarı rəngdə olur. Əsas rəngdən başqa, üzərlərində qırmızı yanaq və ya xətlər olur. Qabığının altında müxtəlif rəngli xallar, nöqtələr ola bilər. Dad və ətrinə görə müxtəlif formalar bir-birindən fərqlənirlər. Dadı turşa-şirin, ətirlidir. Ətliyi bərk, tam yetişdikdə isə yumşaq və pürevari olur. Meyvə yuvacığında bir neçə arakəsmələr var. Onların hərəsində bozumtul-qəhvəyi rəngli bir toxum yerləşir. Yabanı almanın tərkibində 7-14% şəkər (fruktoza, qlükoza, saxaroza), 2,4% üzvi turşu (alma, şərab, limon və s.), 3%-dən çox pektinli maddə, 30-80 mq% C, B 1
2 vitaminləri, karotin (provitamin A), aşılayıcı maddələr, dəmir, fosfor və kalsium duzları, toxumunda isə 23-33% yağ vardır. Üzvi turşuların çox olması yabanı almadan təzə halda istifadəni məhdudlaşdırır. Lakin uzun müddət saxladıqda biokimyəvi proseslərin nəticəsində dadı yaxşılaşır. Yabanı almadan şirə, kvas, şərbət, ekstrakt, mürəbbə, povidlo və həmçinin meyvə-giləmeyvə şərabları (məsələn, sidr) hazırlanır. Tərkibində pektinli maddənin çox olması onu marmelad, pastila və jele istehsalında qiymətli xammal edir.Yabanı alma qurusu çay və qəhvə içkiləri üçün də işlədilir. Yabanı alma xalq təbabətində geniş tətbiq olunur. Ondan mədə-bağırsaq xəstəliklərinə, qan azlığına və başqa xəstəliklərə qarşıi sifadə edilir. Bişirilmiş alma və ya onun çayı soyuqdəyməyə və öskürəyə qarşı effektli dərmandır. Yüklə 2,37 Mb. Dostları ilə paylaş:
|