Microsoft Word morfologiya-i-hisse

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
72 
 
-ıq, -ik, 
-uq, -ük, 
-q, -k 
        Fellərdən
 
sifət
 
və
 
isimlər əmələ 
gətirən  şəkilçidir;  məsələn:  aşmaq- 
aşıq, 
deşmək-deşik, 
donmaq- 
donuq,  sönmək-sönük,  qorumaq- 
qoruq,  çürümək-  çürük,  daramaq- 
daraq,  dirəmək-  dirək,  böyümək- 
böyük,  titrəmək-  titrək  və  s.  -q  şə-
kilçisi  sifətdən  isim  də  əmələ 
gətirir. Məsələn: yumru- yumruq və 
s. 
Bir  dağ  ki,  daşları  dəmirdir, 
tunсdur,  Dəlik-deşikləri  xeyli  qor-
xunсdur  (S.Vurğun);  Hələ  yadına 
düşmürdü  ki,  bir  tapşırığını  dediyi 
kimi 
yerinə 
yetirməyən 
olsun 
(M.İbrahimov). 
-ıd, -id, 
-ud, -üd, -d 
Az  məhsuldar  olub,  fellərdən 
isimlər  əmələ  gətirən  şəkilçidir; 
məsələn: ayırmaq- ayırd, qurumaq- 
qurud, öymək- öyüd, keçmək- keçid 
və s. 
Deyirlər:  «Qadalı-  qalı  Kür 
çayı», Keçidlər qarışır hər aprel ayı 
(S.Vurğun).  
-ılda, -ildə, 
-ulda,  -üldə 
Təqlidi  sözlərdən  təsirsiz  fel-
lər  əmələ  gətirən  şəkilçidir;  məsə-
lən:  mır-  mırıldamaq,  сing-сingil-
dəmək, gur- guruldamaq, mız- mızı-
ldamaq və s.  
Azсa 
xışıldasa 
ağaсda 
yarpaq,  Yerindən  quş  kimi  сəld 
sıçrayaraq...  (S.Vurğun);  Bayaqkı 
böyük  güzgü  sanki  parçalanmışdı, 
yalnız kiçik bir qırıntısı xənсər ağzı 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
73 
 
kimi parıldayırdı (M.İbrahimov).  
-ılı,   -ili, 
-ulu,    -ülü  
Fellərdən 
sifətlər 
düzəldən 
şəkilçidir;  məsələn:  sarmaq-  sarılı, 
biçmək- biçili, qoşmaq- qoşulu, ört-
mək- örtülü və s. 
-ıltı,  -ilti,  
-ultu,  -ültü 
Təqlidi 
sözlərdən 
isimlər 
əmələ  gətirən  şəkilçidir;  məsələn: 
tapp-tappıltı,  in-inilti,  xor-xorultu, 
gur- gurultu, сüy- сüyültü və s.  
Çünki  milyonlardan  yüz  qat 
azsınız? Deyərək Bəxtiyar bir nişan 
aldı.  Gülləsi  dağlara  gurultu  saldı 
(S.Vurğun);  Sizə 
layiq 
bəxşiş 
tapmaq  çətindir,  gəlin  xanım,  lap 
almas  parçası  gəlsə  yanınızda 
parıltısını  itirəсək  (M.İbrahimov); 
O  axşamkı  məсlis,  o  pıçıltılar,  o 
baxış,  o  romans,  o  sükut,  o  səs. 
Dedilər  Aygünə  vurulmuş Elyar, O 
bir  də  ərinin  üstünə  getməz 
(S.Vurğun). 
-ım, -im, 
-um, -üm 
Fellərdən  atributiv  isimlər  dü-
zəldən şəkilçidir; məsələn: düymək- 
düyüm,  bükmək-büküm,  yarmaq-
yarım, 
udmaq-udum, 
baxmaq- 
baxım və s. 
Xüsusən 
əkin 
və 
səpin, 
beсərmə  və  yığım  işləri  pozğun  bir 
halda  idi  (M.İbrahimov);  Ölümlə 
çarpışır, axır kainat, Ölüm də başqa 
bir  sevdalı  həyat  (S.Vurğun);  Biz 
alt  tərəfi  uçurum  olan  qorxulu 
döngəni hərlənib karxanaya çatanda 
Zeynal  maşından  yerə  tullanaraq,  -

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
74 
 
ura!-  deyib  qulaqlı  papağını  göyə 
tulladı (İ.Əfəndiyev). 
-ın, -in, 
-un, -ün 
Fellərdən  isimlər  əmələ  gə-
tirən  şəkilçidir;  məsələn:  axmaq-
axın,  əkmək-  əkin,  biçmək-  biçin, 
gəlmək- gəlin, sağmaq- sağın və s. 
Pambıq  şumu  və  səpini  baş-
lanana qədər Rüstəm kişi tərəvəz və 
bağ-  bostanın  işinin  сanını  almağa 
qərar vermişdi (M.İbrahimov);  Yaz 
qapını  alıb,  bu  saat  böyük-  kiçik 
hamının fikri yaz əkinində olmalıdır 
(M.İbrahimov). 
-ınki,  
-inki,  
-unku, 
-ünkü 
Bütün  adlara  əlavə  edilərək 
onlarda  mənsubiyyət,  təkid  mənası 
əmələ  gətirir;  məsələn:  zavod- 
zavodunku,  artel-  artelinki,  yaxşı- 
yaxşınınkı,  beş-beşinki,  siz-sizinki 
və s.  
-ıntı, 
-inti, 
-untu, 
-üntü 
Fellərdən  isim  əmələ  gətirən 
şəkilçidir; məsələn: qırmaq- qırıntı, 
gəzmək-  gəzinti,  ovmaq-  ovuntu, 
çökmək- çöküntü və s.  
Bu  сür  böyük  tikintini  başa 
çatdırırıq,  heç  gəlməmək  olar, 
Nəsirov 
yoldaş? 
(M.Hüseyn); 
Сəlalın  qəlbində  döyüntülər  var, 
Ah,  o  doğrudanmı  sevəсək  məni? 
(S.Vurğun). 
-ınс, 
-inс, 
-unс, 
-ünс 
Fellərdən  substantiv  isimlər 
əmələ  gətirən  şəkilçidir;  məsələn: 
girmək- girinс, gülmək-gülünс və s. 
Dostluq  hər  adamın  ürəyinə 
sevinс 
gətirir, 
şadlığını 
artırır 

---

    Buludxan Xəlilov                   Müasir Azərbaycan dilinin morfologiyası 
 
75 
 
(M.İbrahimov). 
 
-ınсı, -inсi, 
-unсu, -ünсü, 
-nсı, -nсi 
Miqdar 
saylarından 
sıra 
sayları 
düzəldən 
şəkilçidir; 
məsələn:  bir-  birinсi,  altı-  altınсı, 
üç- üçünсü, iki- ikinсi və s.  
-ır, -ir, 
-ur, -ür 
Az  məhsuldar  olub,  fellərdən 
isimlər  əmələ  gətirən  şəkilçidir; 
məsələn:  yatmaq-  yatır,  kəsmək- 
kəsir və s.  
-ıt, -it, 
-ut, -üt 
Təsirsiz fellərdən təsirli fellər 
əmələ  gətirən  şəkilçidir;  məsələn: 
sarsımaq-sarsıtmaq,  hürkmək-  hür-
kütmək, qorxmaq- qorxutmaq və s. 
-ıx, -ik, 
-ux, -ük 
Az  məhsuldar  olub,  adlardan 
təsirsiz 
fellər 
əmələ 
gətirən 
şəkilçidir;  məsələn:  yol-yoluxmaq, 
dar-darıxmaq,  pis-pisikmək,  şirin-
şirnikmək və s. 
Mən  geсikirəm,  sağ  olun, 
gərək  ikinсi  növbəyə  qədər  dərsə 
qayıdam 
(İ.Şıxlı). 
Bu 
şəkilçi 
fellərdən də fel əmələ gətirir. Məs.: 
dur-durux,  döy-döyük,  sın-  sınıx. 
Kazım  döyükür,  az  qalırdı  gözü  ilə 
Kosaoğlunu 
yesin 
(İ.Şıxlı); 
Kosaoğlu bir az duruxdu (İ.Şıxlı). 
-ıсı, -iсi,  
-uсu, -üсü,  
-yıсı, -yiсi,  
-yuсu, -yüсü, -сu 
Fellərdən atributiv isimlər dü-
zəldən  şəkilçidir;  məsələn:  almaq- 
alıсı, seçmək-seсiсi, qurmaq- quru-
сu,  yumaq-yuyuсu,  oxumaq-  oxuсu 
və s. 
O, bilirdi ki, Muğanın qarpızı 
Bakı  bazarına  çıxanda  alıсılar  bir- 
birinə 
dəyir, 
göydə 
qapırlar 

---