Microsoft Word mulki huquq doc

 

49 

də ayrı-ayrı vətəndaşlar məşüul ola bilərlər. Onlar yalnız hüquqyaratma orqanının normativ aktlarda etdiyi dəyi-

ş

ikliyi və əlavələri inkorporativ toplularda (məcmuələrdə, külliyyatlarda) əks etdirirlər. Buna görə də inkorpora-

siyanın iki növü fərqləndirilir: rəsmi inkorporasiya; qeyri-rəsmi inkorporasiya.  

Normativ hüquqi aktların rəsmi məcmuə, toplu və ya külliyyatlarda həmin aktları qəbul edən orqanlar, ya-

xud onların tapşırıüı ilə başqa səlahiyyətli orqanlar tərəfindən dərc edilməsinə rəsmi inkorporasiya deyilir. Bu 

yolla normativ aktlar qaydaya və sistemə salınır. Göstərilən inkorporasiya rəsmi xarakter daşıyır. O, hüquqi ni-

zamasalmanın məzmununu dəyişdirmir. Rəsmi inkorporasiyaya misal olaraq «Azərbaycan SSR Qanunlar Top-

lusu»nu, «Azərbaycan SSR Hökumətinin Qərarlar Külliyyatı»nı, «Sobranie zakonodatelüstva SSSR» və s. mi-

sal göstərmək olar. 1977-ci ildə SSRI-nin qüvvədə olan qanunvericilik külliyyatının nəşri başa çatdırılmışdır.  

Rəsmi inkorporasiyanın iki növü fərqləndirilir: xronoloæi inkorporasiya; predmet özrə inkorporasiya. Nor-

mativ hüquqi aktlar onların dərc olunduüu və qüvvəyə mindiyi vaxta görə qaydaya və sistemə salınırsa, bu cür 

sistemləşdirməyə xronoloæi inkorporasiya deyilir. Bu növ sistemləşdirmədə hər bir normativ akta sıra nömrə-

si verilir, onun adı, nəşr olunduüu il, ay, gün, həmçinin maddənin nömrəsi göstərilir. Bu, lazım olan normativ 

aktın vaxt itkisinə yol vermədən axtarılıb tapılması, həmin aktlarda ifadə olunan normaların tez müəyyənləşdiri-

lib  tətbiq  edilməsi  işini  olduqca  asanlaşdırır.  Xronoloæi  inkorporasiyaya  «Azərbaycan  Respublikasının 

qanunvericilik Toplusu»nu, «Azərbaycan Respublikası mərkəzi icra hakimiyyəti orqanlarının normativ aktları-

nın bülleteni»ni misal göstərmək olar. 

Predmet inkorporasiyası qüvvədə olan normativ hüquqi aktların predmet əlaməti özrə, yəni mülki hüququn 

yarımsahələrinə, institutlarına  görə qaydaya salınmasıdır. Məsələn, mülki-hüquqi məsuliyyəti və ya əqli mül-

kiyyət hüququnu və yaxud mülkiyyət hüquq institutunu və s. tənzim edən normativ aktların birləşdirilməsi bu 

inkorporasiyaya misal ola bilər. Predmet inkorporasiyası nisbətən daha mürəkkəb sistemləşdirmə növüdür. O, 

normativ materialı mülki-hüquqi nizamasalma sferalarına  görə  yerləşdirir. Bu cür sistemləşdirmə hüquqtətbi-

qetmə orqanlarına onlara lazım olan hüquq normalarından tez və operativ istifadə etməyə imkan verir. Predmet 

inkorporasiyası sistemli inkorporasiya da adlanır. Bizans imperatoru Yustinianın Qanunlar Külliyyatı sistemli 

xarakterdə olmuşdur.  

Qeyri-rəsmi inkorporasiya dedikdə, hüquqyaradıcı orqanın nəzarəti və xüsusi tapşırıüı olmadan qanunveri-

ciliyin ayrı-ayrı təşkilatlar, elmi idarələr, təhsil müəssisələri, alimlər, praktiki işçilər, vətəndaşlar və s. tərəfin-

dən qaydaya salınması və xaricən işlənilməsi başa düşülür. Bu cür inkorporasiya rəsmi xarakter daşımır. Ona 

görə də onlara qanunvericiliyin mənbəyi kimi baxmaq olmaz. Hüquq yaradıcılıüı və hüquqtətbiqetmə prose-

sində bu növ inkorporasiyaya istinad etmək olmaz. Burada material inkorporatorun müstəsna dərəcədə istək və 

mülahizələri əsasında yerləşdirilir. Qeyri-rəsmi inkorporasiya müəssisələrin, təşkilatların, ayrı-ayrı mütəxəssis-

lərin normativ materiala olan ehtiyac və tələbatını ödəyir. Bu cür inkorporasiyaya «Qanun», «Digesta», «Hüquq 

ə

dəbiyyatı» kimi nəşriyyatların dərc etdiyi «Azərbaycan Respublikasının Qanunlar Külliyyatı»nı misal göstər-

mək olar.  

Sistemləşdirmənin növbəti üsulu konsolidasiya adlanır. Onun əsas məqsədi normativ aktların çoxsaylı olma-

sını aradan qaldırmaqdan və onları unifikasiya etməkdən ibarətdir. Konsolidasiya dedikdə, eyni növ münasi-

bətlər sferasını tənzimləyən bir sıra normativ hüquqi aktların onların normativ məzmunu dəyişilmədən 

vahid normativ hüquqi aktda birləşməsi başa düşülür. Onun iki xüsusiyyəti vardır. Birinci xüsusiyyət on-

dan  ibarətdir  ki,  konsolidasiya  hüquqi  nizamasalmanın  məzmununu  dəyişdirmir,  yəni  hüquqi  tənzimetmədə 

mühüm dəyişiklik etmir. Bu baxımdan o, predmet inkorporasiyasına çox oxşayır.  kinci xüsusiyyət isə ondan 

ibarətdir ki, konsolidasiya vahid normativ hüquqi aktda birləşmə olub, toplu xarakterinə malikdir. Belə ki, kon-

solidasiya prosesində bir neçə normativ akt bir aktda birləşir. Bu cəhətdən o, məcəllələşdirməyə oxşayır. Dedik-

lərimiz onu sübut edir ki, konsolidasiya inkorporasiyanın və məcəllələşdirmənin bəzi xüsusiyyətlərini özündə 

ə

ks  etdirir.  Konsolidasiya  üsulundan  o  halda  istifadə  olunur  ki,  məcəllələşdirməyə  zərurət  yaranmasın  və  ya 

məcəllələşdirmə üçün, ümumiyyətlə, imkan olmasın. Bu cür vəziyyətdə konsolidasiya ən səmərəli sistemləşdir-

mə üsulu kimi çıxış edir. Konsolidasiya nəticəsində normativ aktların sayı azalır, eyni normativ material birləş-

dirilir. Bu cür sistemləşdirməyə Milli Bankın nağdsız hesablaşmaların aparılması barədə normativ aktını misal 

çəkmək olar.  

Sistemləşdirmənin əsas və mühüm üsulu məcəllələşdirmədir. O, ən yüksək və mükəmməl, bununla belə, da-

ha mürəkkəb sistemləşdirmə formasıdır. Məcəllələşdirmə dedikdə, dövlətin hüquqyaratma orqanlarının elə 

bir  fəaliyyəti  başa  düşülür  ki,  bu  fəaliyyət  nəticəsində  qüvvədə  olan  müvcud  qanunvericilik  hərtərəfli, 

köklü surətdə, həm xaricən, həm də daxilən yenidən işlənir, həmin qanunvericiliyə yeni, mühüm dəyişik-

liklər edilir və bu yolla vahid sistemləşdirilmiş normativ akt — qanun yaranır. Məcəllələşdirmə gedişində 

normativ aktlar təsnifləşdirilir, onların məzmununa mühüm dəyişiklik və əlavələr olunur, köhnəlmiş prinsip və 

normalar ləğv edilir, yeni normalar yaradılır. Onun əsaslar, məcəllə, nizamnamə, əsasnamə və s. kimi əsas for-

---