59
Səth sularında neftin qatılığı çox olduqda termiki təmizləmə üsulundan
istifadə edilir. Bu halda neftlə çirklənmiş sahə yandırılır, yanma məhsulu isə
basdırılmaq üçün göndərilir.
Fiziki – kimyəvi metod qruntun kimyəvi reagentlərlə, yuyucu maddələrlə
yuyulnasına əsaslanır. Neft məhsullarının yuyulması üçün avadanlıqlar istehsal
edən “Alfa-Lavvel”, “Bogart Environment Services” (BABŞ), “KHD”, “Flottrorg”
(Almaniya) kimi firmalar dünyada məşhur firmalardır.
Neftli çirklənmələri bioloji təmizləmək üçün təbii neftoksidləşdirici
bakteriyalardan istifadə edilir. Çirklənmiş ərazilərə həmin mühitə adaptasiya
edilmiş və insan sağlamlığına qorxu törədə bilməyən mikroorqanizmlər
yerləşdirilir. Onlar nefti və neft məhsullarını karbondioksidə qədər parçalayır,
sonra isə özləri yox olurlar.
60
3.3. Neftin emalı zamanı yaranan tullantıların ətraf mühitə neqativ
tə sirlə rinin qiymə tlə ndirilmə si
Neft məhsullarının istehsalı zamanı ətraf mühitin çirklənməsinin qarşısını
almaq üçün çəkilən xərclər 3 qrupa bölünür[ 36-38]:
1. Ətraf mühitin çirklənməsinin lazım olunan səviyyəyə qədər aşağı salınması
üçün lazım olan xərclər;
2. Ətraf mühitə daxil olan tullantılar nəticəsində yaranan neqativ sosial
çatışmazlıqların konsepsiyası üçün tələb olunan xərclər;
3. Çıxan qazlarla və çirklənmiş sularla birlikdə itən məhsul və xammalların
ödənməsi üçün tələb olunan xərclər.
Ə
traf mühitin mühafizə fəaliyyətinin əsas problemlərindən biri isə müxtəlif
neft emalı müəssisələrindən olan çirkləndirmənin azaldılması üsullarının müəyyən
edilməsidir.
Digər yanaşma çirklənmənin azaldılması üsulunun ayrı-ayrı maddələrin
atılmasının azaldılması kombinasiyasına əsaslanır ki, bu havanın keyfiyyətinin
normallaşdırılmasını minium xərclərlə təmin edir. Belə yanaşma onunla izah
olunur ki, çirkləndirici mənbə tullantılarının azaldılması vahidinə çəkilən xərclər
bütün mənbələr üçün eyni olmur. Burada hər bir çirkləndirici mənbə tullantıların
ölçülərini və hər hansı mənbənin çirkləndirmə parametrləri ilə onların havada
yayılması modelini bilmək lazımdır. Bu modelin tərtib olunması üçün verilənlər
bazası müxtəlif tullantıların azaldılmasına çəkilən xərclər haqqında qiymətlər
şə
klində məlumatlıdır. Belə ki, kükürd qazı, karbohidrogen, dəm qazı, azot
oksidləri və.s güclü çirkləndirici maddələrdir.
qtisadi qiymətləndirmə dedikdə maliyyə, əmək və material məsrəflərinin
(ƏMM) həcmi nəzərdə tutulur. Ətraf mühitin təmizlənməsi və əhalinin əlverişli
şə
raitdə yaşaması üçün müntəzəm qaydada məsrəflər sərf edilir. qtisadi
qiymətləndirmə həm dəyər, həm də qeyri-dəyər formasında aparıla bilər. ctimai
mənafe baxımından dəyər göstəricisinə üstünlük verilir. Qeyri-dəyər
göstəricilərindən fərdi məsrəflərin həlli zamanı istifadə olunur.
61
Neft emalı müəssisələrinin ƏMM-ə göstərdiyi təsirin iqtisadi nəticələrini
xarakterizə edən göstəricilər belədir[14].
ܳ
= ܼ
+ ܯ − ∆ܩ
burada,
ܳ
– nəticələrin qiymətləndirilməsi;
ܼ
– zərərin qatılığı; M-
mühafizə arası məsrəflər;
∆ܩ– istehsal sferasında yaranan əlavə gəlir.
Bu formula bütünlükdə milli iqtisadiyyat üzrə bu və ya digər təbiəti mühafizə
tədbirlərinin həyata keçirilməsi ilə əlaqədə olan xərc və gəlir balansını tam dolğun
ə
ks etdirir.
Burada zərərin qalığı (Z
q
) təkcə iqtisadi sahə deyil, həm də sosial sferada
yaranan zərəri xarakterizə edir. Ona görə də bu göstərici sosial-iqtisadi göstərici
hesab olunur.
Təbiəti mühafizə tədbirləri məsrəflərinin praqnozlaşdırıldığı zaman bu
tədbirlərin üç əsas istiqaməti [ 16]
-
çirklənmənin ləğvi
-
çirklənmənin neytallaşdırılması
-
zərərin kompensasiyası
nəzərdə keçirilməlidir. Həmin məsələlərin müxtəlif istiqamətində bölüşdürülməsi
isə çirklənmənin ləğv edilməsi (Ç
l
) və iqtisadizərər (
Z
) məsrəfləri arasındakı
qarşılıqlı əlaqə və asılılıq mütləq nəzərə alınmalıdır.
Çünki, bir tərəfdən çirklənmənin ləğv edilməsi ilə əlaqədar olan iqtisadi
zərər azalırsa, digər tərəfdən bu məqsəd üçün külli miqdarda əmək və maliyyə
vəsaitinin maya dəyərini artırır. Ona görə də Ç
l
və
Z
məsrəfləri arasında optimal
nisbətin yaradılması zərurəti meydana çıxır. qtisadi nöqteyi-nəzərdən buna Ç
l
+
Z
şə
raitində nail olmaq olar (Şəkil 3.4). Buna A
1
mühitinin keyfiyyəti uyğun gəlir.
62
Şə
kil 3.4. Çirklənmənin ləğvi, iqtisadi zərər və mühitin keyfiyyətinə sərf
edilə n mə srə flə r arasında qarş ılıqlı ə laqə
Burada iqtisadi optimum müvəqqəti haldır. Məhsuldar qüvvələrin inkişaf
səviyyəsini müəyyən edən zaman üstünlük sosial optimuma verilmişdir. Çünki, o
ə
mək şəraitinin və adamların istirahəti ətraf mühitdə tarazlığın saxlanılması üçün
daha əlverişli şəraiti təmin edir.
Ə
traf mühitin çirklənməsindən dəyən zərər xalq təsərrüfatına dəyən zərərlərin
kompensasiyasını və qalan zərərləri ifadə edir. Qalan zərər iqtisadi zərərin bir
hissəsi olub ətraf mühitin çirklənməsindən əmələ gələn zərərlərin kompensasiya
edilməsi tədbirlərinin həyata keçirilməsindən sonra yaranan zərərlərdir.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, çirklənmənin ləğvi və neytrallaşdırılması
tədbirlərinə çəkilən xərc iqtisadi zərərə aid edilmir. Çünki, bu tədbirlər onun
özünün azalmasına gətirib çıxardır. Bir qayda olaraq əvvəlcədən hesablanmış
zərərlər real surətdə mövcud olan zərərlədən az olur. Mövcud real zərərin 30-40%-
i aşağıdakı səbəblər üzündən nəzərə alına bilmir.
Zəruri informasiyaların toplanması və işlənməsi üzrə kifayət dərəcədə
sisteminin olmaması. Bugünki iqtisadi bilik səviyyəsi imkan vermir ki, ətraf mühiti
dəyər formasında müəyyənləşdirək.
Dostları ilə paylaş: |