Microsoft Word qafqaz albanlar-duzelishli doc
Yüklə 3,67 Mb. Pdf görüntüsü
|
32 “Atamız bizim” duasının XIV – XV əsrlərdə daha qədim əlyazmalardan köçürülmüş əlyazması. Təqdim edilən alban (qıpçaq – qarqar) nümunəsindən də gö- ründüyü kimi, bu, güclü oğuz təsirinə məruz qalmış qıpçaq mate- rialıdır və digər qıpçaq şivələrindən fərqli olaraq, daha anlaşıqlıdır. Halbuki, digər qıpçaq şivələrini – qumuq, qaraçay, balkar, noqay, qazax, qırğız, başqırd və s. anlamaq bir qədər çətindir. Təbii ki, bu şivə oğuz əhatəsində, yəni Azərbaycanda formalaşa bilərdi və for- malaşmışdır da. Maraqlıdır ki, oğuz mənşəli Azərbaycan türkcəsi- nin vasitəsi ilə bu dilə çox sayda ərəb və fars kəlməsi də keçmişdir. Məsələn; xudrət (qüdrət), xuvat (qüvvət), ki (bağlayıcı) və s. Şübhəsiz ki, qarşımızdakı ərəb müəlliflərinin “Arran dili” ad- landırdıqları alban dilidir və Mxitar Qoşun dövrümüzədək ulaşmış “Törə bitiki” kitabı da bu dil və şivədədir və eyni qrafika ilə ya- zılmışdır. Bütün bu faktlar bir daha sübut edir ki, alban yazısı erməni əlifbası ilə eyni mənşəli olmuş, alban dili də Musa Kağankatlının və Moisey Xorenatsinin “qarqar dili” adlandırdıqları qıpçaq türk- cəsinin yerli şivəsindən başqa bir şey deyilmiş. 33 Maraqlıdır ki, sözügedən müəlliflərin söylədikləri bu fikri əldə əsas tutan erməni “alimləri” iddia edirlər ki, guya Mesrop Maştots albanlar üçün deyil, çoxsaylı alban tayfalarından biri olan qarqarlar üçün əlifba düzəltmişdir. Bu iddiada məqsəd guya ayrıca alban dilinin olmadığını, albanların erməni, yəni hay dilində danışdıqları barədə uydurmanı “sübut” etməkdir. Lakin Musa Kağankatlının sözügedən məlumatına istinad edənlər eyni müəllifin bir qədər yuxarıda Maştotsun erməni və albanlara əlifba düzəltdiyini söyləməsini gözardı edirlər. Həqiqət isə budur ki, Musa Kağankatlı məhz alban əlifbasından söz açır və bir qədər sonra isə alban əlifbasının məhz qarqar (qıpçaq) dili əsasında yaradıldığını aydınlaşdırır. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, Strabon (I əsr) və Yustin də dolayı yolla albanlarla qarqarlar arasın- da bərabərlik işarəsi qoymuşlar. Belə ki, onlardan birincisi Alba- niya üzərində ucalan dağlarda amazonkaların yaşadığnı vur- ğulamaqla yanaşı, qarqarların amazonkalarla qonşuluqda yaşadıqla- rını qeyd etmişdir (XI, 5. 1). Yustin isə albanlarla amazonkaların qonşu olduqlarını bildirmişdir (XLII, 3. 7). Maraqldır ki, eyni mövzuya toxunmuş digər əski erməni müəl- lifi Koryun da söhbətin məhz alban dilindən getdiyini vurğulamış- dır. Özü də onun söylədiklərindən belə aydın olur ki, Mesrop albanların əlifbasını əslində yeniləmişdir. Yəni bu hadisədən öncə də albanlar yazıya sahib idilər: “Elə həmin vaxt onun yanına Benyamin adlı bir alban iereyi gəldi. O (Maştots) onu sorğu – sual eərək, alban dilinin ... sözlərini tədqiq etdi. Daha sonra ona yuxarıdan bəxş edilən istedadı ilə (albanlar üçün) yazı yaratdı və Məsihin mərhəməti sayəsində uğurla ölçdü, biçdi və dəqiqləşdirdi” Eyni müəllif bir qədər sonra yazır: “Bundan sonra o, Alban ölkəsinə yola düşmək üçün (katalikos Saak və erməni çarı Artaşeslə) xudahafizləşdi. Və o həmin ölkəyə yola düşdü, çarların iqamətgahı olan yerə gəldi, alban yepiskopu İeremiya, eləcə də onların çarı Arsval ilə və bütün azatlarla görüşdü. Onlar onu Məsih eşqinə hörmətlə qarşıladılar, o da gəlişinin səbəbini izah etdi. Onların hər ikisi – bərabər səlahiyyətlərə sahib yepiskop və çar bu 34 yazını qəbul etməyə razı oldular və ölkənin müxtəlif əyalət və vila- yətlərindən yazıb öyrənmək üçün yeniyetmələrin göndərilməsi, onların müvafiq yerlərdəki məktəblər üzrə qruplaşdırılması və qida ilə təmin edilməsi barədə əmr imzaladılar”. Bu deyilənlərdən göründüyü kimi, Mesrop albanlar üçün artıq hazır əlifba gətirmişdi. Həmin əlifbanı isə albanlardan öncə ermə- nilər üçün yaratmışdı. Yəni özü ilə bu gün “erməni əlifbası” kimi tanınan hazır əlifbanı gətirmişdi. Koryunun əsərinin Venesiya mxitaristləri tərəfindən 1854–cü ildə dərc edilmiş başqa variantında isə belə deyilir: “...Sonra o, Alban ölkəsinə yollandı, onların əlifbasını dəyiş- dirdi (yenilədi), tədrisatı bərpa etdi...” Buradan isə belə məlum olur ki, Maştots albanların əlifbasını yenilədi. Albanların bundan da öncə əlifbaları olduğu, onunla ki- tablar yazıldığı, xristianlığın qəbulundan sonra Vaçaqanın onların yandırılmasını əmr etdiyi məlumdur. Bu barədə Musa Kağankatlı məlumat verir. Söhbət hansı əlifbadan gedir? Bu suala cavab verməmişdən öncə qeyd etməliyik ki, alban əlif- bası barədə mütəxəssislər hələ də yekdil fikrə gələ bilməmişlər. Bir çoxları Mingəçevirdən tapılan və üzərində bugünə qədər oxuna bilin- məyən yazının alban əlifbası olduğunu iddia edirlər. Bəzi mütəxəs- sislər bu daşı IV əsrə, digərləri V əsrə aid edirlər. Onu VII əsrə aid edənlər də var. Bu yazının alban yazısı olduğu sübut olunmamış qalır. Mingəçevirdən tapılan, elm aləmində “Alban kapiteli” kimi tanınan daşın üstündəki yazı. Bu yazını IV, V, VII əsrlərə aid edən- lər var. 35 Mütəxəssislərin bir çoxu gürcü tədqiqatçısı İ.V.Abuladzenin 1937– ci ildə Matedaranda tədqiqatlar apararkən, XVI əsrə aid bir ermənidilli əlyazmada rast gəldiyi 52 hərfli əlifbanı alban əlifbası hesab etmək- dədirlər. Bu əlifbanın udin əlifbası olduğunu iddia edənlər də var. Fəqət tarixi mənbələr alban yazısının udin dili əsasında deyil, qarqar – qıpçaq dili materialı əsasında yaradıldığını söyləyirlər və bu mübahisə götür- məyən faktdır. O da faktdır ki, bu gün elmə məlum olan qıpçaq dillərindən heç birində 52 səs yoxdur. Məsələn, türk dillərinin qıpçaq qrupuna daxil olan qazax türkcəsində 26 samit, 12 sait (38 səs) var, fə- qət bu saitlərdən dördünün sonrakı dövrlərdə peyda olduğu hesab edilir. Bu isə o deməkdir ki, başlanğıcda bu dildə sadəcə 34 səs olub. Eyni dil qrupuna daxil olan qaraqalpaq dilində 26 samit, 9 sait, yəni üst-üstə 35 səs, qırğız dilinin şimal şivəsində 8, cənub şivəsində 9 sait səs var. Samitlə- rin sayı qazax və qaraqalpaq di- lində olduğu kimidir. Noqay di- lində samit səslərin sayı 26, sait- lərin sayı isə 8-dir, yəni bu dil üst-üstə 34 səsə sahibdir. Kazan tatarlarının dilində bu rəqəm 35- ə (26+9) bərabərdir. Başqırd di- lindəki səslərin sayı isə 38 (26+12)-dir. Alban (qarqar–qıp- çaq) mətnlərinin təhlili bu dildə 35 səs olduğunu göstərməkdədir. Gördüyümüz kimi, 52 hərf- lik bir əlifba qıpçaq dillərinə qə- tiyyən uyğun deyil. Əvəzində isə 36 işarəlik erməni–alban müş- tərək əlifbası bu səs sisteminə tamamilə uyğun gəlir. İ.V.Abuladzenin 1937–ci ildə Matedaranda tədqiqatlar apa- rarkən XVl əsrə aid bir ermə- nidilli əlyazmada rast gəldiyi, alban əlifbası olduğu iddia edilən 52 hərfli əlifba Yüklə 3,67 Mb. Dostları ilə paylaş:
|