Microsoft Word Qasimov-ias docx

218 
-  istifadəçilərin sorğularının emalı  və indeksləşdiril-
məsi, axtarış obrazlarının yaradılması; 
-  istifadəçinin təbii dildə  mətn  şəklində  tərtib etdiyi 
axtarış sorğusuna  əsasən onun informasiya tələba-
tının müəyyən edilməsi; 
-  istifadəçi sorğusuna relevant olan sənədlərin indeks-
lər bazasında və tematik kataloqda axtarışının təşkili; 
-  tapılan sənədlərin istifadəçi sorğusuna relevantlıq də-
rəcələrinin müəyyənləşdirilməsi və  nəticələrin ni-
zamlanmış şəkildə istifadəçiyə təqdim olunması; 
-  istifadəçinin sistemlə qarşılıqlı  fəaliyyətinin təşkili 
və effektiv istifadəçi interfeysinin yaradılması; 
-  istifadəçi ilə əks əlaqə mexanizmlərinin reallaşdırılması. 
İnternetdə informasiya ehtiyatlarının həcminin astrono-
mik sürətlə artması, onlar üzrə axtarışı  həyata keçirən 
İAS-a müraciətlərin sayının və intensivliyinin kəskin yük-
səlməsi və digər səbəblərdən aşağıdakı  məsələlər də bu 
gün böyük aktuallıq kəsb edir: 
-  axtarış vasitələrinin, indekslər bazalarının və tematik 
kataloqların internetin qovşaqları  və serverləri üzrə 
paylanması, yəni paylanmış informasiya axtarışının 
təşkili; 
-  axtarış agentlərinin yaradılması, multiagent axtarış 
sistemlərinin yaradılması; 
-  sənədlərin tematikasının avtomatik müəyyənləşdirilməsi 
və onların tematik kataloqlarının avtomatik yaradılması; 
-  təbii dilə yaxın intellektual istifadəçi interfeysinin 
yaradılması; 
-  informasiya axtarışı vasitələrinin işlənib hazırlanma-
sı və reallaşdırılması üçün qeyri-səlis çoxluqlar, süni 
intellekt və neyron şəbəkələr nəzəriyyələrinin imkan-
larından istifadə edilməsi. 

---

219 
8.3.  İnternetin informasiya-axtarış sistemlərinin 
təsnifatı 
Hazırda internetdə çoxlu sayda informasiya-axtarış sistem-
ləri fəaliyyət göstərir. Onların əsas məqsədi istifadəçilərə zən-
gin servis, lazım olan məlumatlara sürətli və rahat girişi təmin 
edən informasiya xidmətinin təşkilindən ibarətdir. Belə ki, 
istifadəçi internetin informasiya sistemlərinə (saytlara) bilava-
sitə müraciət etmədən İAS-ın köməyi ilə həmin saytlarda sax-
lanılan informasiya ehtiyatları haqqında ətraflı məlumat əldə 
etmək, o cümlədən onların URL-ünvanlarını, formatını, dilini, 
tematikasını və s. müəyyənləşdirmək imkanına malik olur. 
Ümumiyyətlə,  İAS-ı bir sıra kriterilərə görə  təsnif et-
mək olar. Əvvəla, web-mühitdə reallaşdırma zamanı isti-
fadə olunan yanaşmalara və sənədlərin axtarış obrazlarının 
yaradılması prinsiplərinə görə informasiya-axtarış sistem-
lərini aşağıdakı növlərə bölmək olar: 
-  tematik (mövzu) kataloqlar;  
-  axtarış maşınları – avtomatik indekslər; 
-  meta-axtarış sistemləri. 
Qeyd edilməlidir ki, bu bölgü şərtidir. Belə ki, bütün te-
matik kataloqlar həm də açar sözlərə görə axtarış funksi-
yalarını reallaşdırırlar. Axtarış maşınları isə bir çox hallar-
da kataloq təsnifatlarını özlərində birləşdirirlər.  
İnformasiya ehtiyatlarının təsvir olunması üçün termin-
lərin seçilməsi üsullarına görə axtarış sistemləri iki yerə 
bölünür:  
-  terminlərin aid edilməsi üsulundan istifadə edən İAS; 
-  terminlərin sənədəin məzmunundan seçilməsi üsu-
lundan istifadə edən İAS. 
Birinci qrupa daxil olan İAS-da terminlərin seçilməsi 
üçün istifadə edilən üsula əsasən sənədlərə aid edilən və in-

---

220 
dekslər bazasına yazılan terminlər bu sənədin məzmununda 
rast gəlinməyə də bilər, lakin mənaca onun məzmununu tam 
dəqiqliyi ilə əks etdirməlidir. Həmin terminlər xüsusi olaraq 
hazırlanmış müxtəlif lüğətlərdən, tezauruslardan, soraqçalar-
dan və s. seçilir. İkinci qrupa daxil olan İAS-da terminlər 
xüsusi indeksləşdirmə üsullarının köməyi ilə  sənədlərin 
məzmunlarından seçilir və indekslər bazasına əlavə edilir. 
İndeksləşdirmə proseduralarının reallaşdırılması üsulla-
rına görə də İAS-ı iki kateqoriyaya ayırırlar: 
-  əl ilə indeksləşdirmə üsulları reallaşdırılan İAS; 
-  avtomatik indeksləşdirmə üsulları reallaşdırılan İAS. 
Birinci növ axtarış sistemlərində informasiya ehtiyatla-
rının indeksləşdirilməsi prosesi mövzu sahəsini yaxşı bi-
lən mütəxəssislər tərəfindən əl ilə, ikinci növ sistemlərdə 
isə xüsusi proqram vasitələrinin, o cümlədən robot proq-
ramlarının köməyi ilə həyata keçirilir.  
İsifadə olunan informasiya-axtarış dillərinə görə  İAS 
iki yerə bölünür: 
-  sadə dialoqu olan İAS – açar sözlərə görə  və ya te-
matik kataloq üzrə sadə axtarış aparmağa imkan verir; 
-  inkişaf etmiş dialoqu olan İAS – məntiqi əməliyyat-
ların köməyi ilə mürəkkəb sorğuları tərtib etmək və 
onların  əsasında axtarış  həyata keçirmək imkanına 
malik olurlar. 
Nəticələrin istifadəçiyə təqdim edilməsi üsullarına görə 
İAS-ı iki yerə bölmək olar: 
-  sənədlərin relevantlıq dərəcələrinin təhlili aparıl-
madan tərtib olunan sadə siyahı təqdim edən İAS;  
-  sorğuya relevantlıq dərəcələrinə görə tapılmış sənəd-
lərin düzülmüş – nizamlanmış (sistemləşdirilmiş) si-
yahısını təqdim edən İAS. 

---

 
 
221 
 
İstifadəçi ilə əlaqənin təşkili üsullarına görə də İAS iki 
qrupa bölünür:  
-  istifadəçi ilə əks əlaqəsi olmayan İAS; 
-  istifadəçi ilə əks əlaqə reallaşdırılan İAS. 
8.3.1.  Tematik (mövzu) kataloqlar 
Tematik kataloqlar İnternetin informasiya ehtiyatla-
rının mövzular üzrə sistemləşdirilmiş iyerarxik sistemidir. 
Tematik kataloqlara bəzən  web-kataloqlar,  axtarış kata-
loqları və ya sadəcə kataloq adlandırırlar.  
Tematik kataloqların məlumat bazaları informasiya eh-
tiyatları haqqında zəruri məlumatları özündə saxlayır. Be-
lə ki, internetin informasiya ehtiyatları haqqında məlumat-
lar toplanır və qabaqcadan müəyyən edilmiş mövzulara 
uyğun olaraq qruplara – tematik kataloqlara bölünür. Te-
matik kataloqlar da öz növbəsində ona daxil olan alt möv-
zulara uyğun olaraq alt tematik kataloqlara bölünür, bu alt 
kataloqlar da daha dar istiqamətli mövzular üzrə alt kata-
loqlara bölünür və s.  
Beləliklə, informasiya ehtiyatları bir-birinə daxil olan 
iyerarxik mövzular sistemi üzrə təsnif olunur. İnformasiya 
ehtiyatlarının axtarışı onların mövzularının konkretləşdi-
rilməsi və lokallaşdırılması (yerinin müəyyən edilməsi) 
yolu ilə həyata keçirilir. Nəticədə, tematik kataloqun iye-
rarxik strukturu üzrə  ən yuxarı  səviyyədən başlayaraq  ən 
aşağıdakı səviyyəyə doğru ardıcıl keçmə yolu ilə bütün in-
formasiya ehtiyatlarına giriş təmin edilir. 
Tematik kataloqlar klassik kitabxanaların ənənəvi kata-
loqlarına analogiya təşkil edir və sistemin operatoru və ya 
administratoru tərəfindən  əllə  və ya xüsusi proqramların 

---