Microsoft Word Radiobiologiya d?rs v?saiti sixilmish doc

 
 
269 
 
Н.В.  и  др.,1990).    Bu,  ilk  növbədə,   
137
Cs  izotopunun    mineral  və  üzvi  torpaqlarda 
müxtəlif fiksəolunma dərəcəsi ilə əlaqədardır. 
 
İndi  də  radionuklidlərin  bitkidə  toplanma  əmsalının  vegetasiya  dövrünün 
mərhələlərindən  asılı  olub‐olmaması  üzərində  dayanaq.  Əvvəlcə  qeyd  edək  ki, 
bitkilərdə radionuklidlərin konsentrasiyasının vegetasiya müddəti ərzində qeyri ‐ stabil 
olmasına  dair  ədəbiyyatda,  az  da  olsa,  məlumatlar  mövcuddur  (Лосик  Н.В.  и  др., 
1991;  Тимофеев С.Ф. и др., 1991).  Müxtəlif yabanı ot bitkilərində 
137
Cs izotopunun 
fəsildən  asılı  toplanma  dinamikasının  tədqiqi  onun  miqdarının  vegetasiya  müddəti 
ərzində  geniş  intervalda  dəyişdiyini  göstərir.  Daha  dəqiq  desək,  seziumun  miqdarına 
yazdan  yaya  qədər  artma,  yaydan  payıza  qədər  isə  azalma  tendensiyası  xas  olması 
müəyyənləşdirilmişdir (Цветнова О.Б., Щеглов А.И., 1999).  
 
137
Cs  izotopunun  miqdarının  fəsildən  asılı  dəyişmə  dinamikası  bitkinin  növ 
xüsusiyyətlərindən,  onların  yetişmə  şəraitlərindən  əhəmiyyətli  dərəcədə  asılı  olur. 
Hidromorf şəraitlərdə əksər bitkilərdə dinamik konsentrasiyanın yazdan payıza qədər 
eyni istiqamətli enmə əyrisinə malik olduğu göstərilir. Seziumun miqdarı bu şəraitlərdə 
vegetasiya  dövrünün  sonuna  yaxın  5‐10  dəfəyə  qədər  az  olur.  Bununla  yanaşı,  bəzi 
bitkilər üçün fəsil dinamikasında ümumi azalma izi fonunda seziumun miqdarının ayrı‐
ayrı  periodlarda  artıb‐azalması  da  müşahidə  olunur
 
  (Цветнова  О.Б.,  Щеглов  А.И., 
1999).  
     
 Bunun  əksinə  olaraq,  avtomorf  ərazilərdə  fəsil  dinamikasında  yazdan  yaya 
qədər  seziumun  miqdarının  artması  baş verir  və  yalnız  bitkilərin  quruması  (sentyabr‐
oktyabr ayları) zamanı, çox yəqin ki, yuyulma prosesləri hesabına onun miqdarı azalır 
(Цветнова О.Б., Щеглов А.И., 1999).  
Bu  xarakterli  dəyişmə  əksər  mikroelementlər  üçün  doğru  olur  (Белицына 
Г.Д., Черепова Т.В.,1980). Bununla yanaşı, bəzi bitkilərdə əyrinin maksimumu iyuldan 
sentyabra  tərəf  sürüşə  bilir  ki,  bu  da  bitkinin  inkişaf  tsiklinin  uzunluğu  ilə  müəyyən 
edilir.    
 
Göründüyü  kimi,  yalnız  sadalanan  faktların  əsasında  hansısa  ümumiləşmiş 
nəticələr  söyləmək  çətindir.  Fərz  etmək  olar  ki,  qeydə  alınmış  fərqlər  bitkinin 
köklərinin  yaratdığı  kimyəvi  potensialın  dinamikası  ilə  müəyyən  olunur.  Bu  rəqəm 
biokütlənin      toplanma      intensivliyindən    və    nəmlik      dinamikasından    asılı    olur 
(Карпачевский Л.О., 1981).  
  
Avtomorf  landşaft  şəraitlərində  bitkilərdə  yazdan  payıza  tərəf  suyun  miqdarı 
azalır  ki,  bu  da  vegetasiyanın  sonuna  qədər  seziumun  konsentrasiyasının  artmasına 
səbəb  olur.  Hidromorf  şəraitlərdə  isə  bütün  bu  period  ərzində  suyun  miqdarı 
dəyişmədiyi üçün (Щеглов А.И. и др., 1991) konsentrasiya əyrisi ekstremumlara malik 
olur.  Seziumun  bitkilərdə  toplanma  dinamikasına  dair  nəticələrdən  trofiki  zəncirin 
«bitki ‐ heyvan» həlqəsi aspektinə keçsək, seziumun qida zənciri üzrə axınının yaz və 
yayın sonuna yaxın sürətli olması fikrinə gəlmiş olarıq. 
 
Göründüyü kimi, bu istiqamətdə aparılan tədqiqat işləri süni radionuklidlərə, 
əsasən  də  Çernobıl    radionuklidi    olan    sezium‐137    izotopuna  həsr  olunub.  Təbii 
radionuklidlərin  bitkilərdə    fəsildən  asılı    toplanamsına  dair,  demək  olar  ki,  tədqiqat 

---

 
 
270 
 
işləri  aparılmayıb.  Məlum  olduğu  kimi,  müxtəlif  minerallarla  fiksə  olunmuş  formada 
olan  metalların  bitkilərə  keçməsi  çətinləşir  ki,  bu  da,  onların  bitkilərdə  toplanma 
əmsalını azaldır (Агапкина Г.И., 2002). 
  
Qeyd  edək  ki,  Şeqlov  və  Svetnova  da  çoxillik  ağac  bitkiləri  üçün 
radionuklidlərin  müxtəlif  növ  bitkilərdə    mövsümi  toplanmasında  hansısa  bir 
qanunauyğunluq  tapmağa  cəhdlər  etmişlər  və  müəyyən  etmişlər  ki, 
137
Cs  və 
90
Sr 
radionuklidlərinin ağac bitkilərində konsentrasiyasının mövsümi dəyişmələri  formaca 
sadə, izin xarakterinə görə əksdir (Щеглов А.И., Цветнова О.Б., 2004).  Daha dəqiq 
desək,  
137
Cs  izotopunun yazdan payıza qədər mövsüm dinamikasında bir istiqamətli 
azalma,   
90
Sr      izotopunda  isə  həmin  müddət  ərzində  artma  izi  aşkar  edilmişdir. 
Müəlliflərin  çoxillik  müşahidələri 
137
Cs  izotopunun  miqdarının  avtomorf  landşaft 
bitkilərdə  ilbəil  azaldığını,  hidromorf    və  yarım  ‐  hidromorf    şəraitlərdə  isə  artdığını 
göstərmişdir.  Bu  zaman   
90
Sr    üçün    bitkilərdə  akkumulyativ  xarakterli  toplanma 
müşahidə  olunmuşdur  ki,  bu  da,  müəlliflərin  fikrincə,  həmin  izotopun  akkumulyativ 
toplanma xarakterli olması ilə əlaqədardır.  
 
Belə  çıxır  ki,  radionuklidlərin  müxtəlif  bitkilərdə  miqdarının  həm  mövsümi, 
həm də çoxillik dəyişmə dinamikası çoxlu faktorlardan asılı olan bir prosesdir. Bu, ilk 
növbədə,  radionuklidlərin  kimyəvi  təbiəti,  landşaft  şəraiti,  bitkilər  üçün 
mənimsəniləbilən  formanın  əmələgəlmə  kinetikasından,  bitkilərin  kök  sistemlərinin 
yerləşdiyi  torpaq  layında  radionuklidlərin  mübadiləolunabilməyən  formada  fiksə 
olunmasından və s. asılı olur. Ona görə də bu sahədə müəyyən bir qanunauyğunluğun 
tapılması  və  proseslərə  uyğun  riyazi  modellərin  qurulması  üçün,  sadalanan  amillər 
nəzərə alınmaqla, eksperimentlər identik torpaq‐iqlim şəraitində aparılmalıdır.  
Sonda  qeyd  edək  ki,  elmi  ədəbiyyatda  radionuklidlərin  qida  məhsullarına 
keçmə  əmsallarının  təyininə  dair  işlərə  da  rast  gəlmək  olur.  Məsələn,  Hindistan 
alimləri yerüstü və su ekosistemlərində radionuklidlərin toplanması ilə yanaşı, həm də 
onların  heyvan  yeminə,  südünə  və  ətinə  keçmə  əmsallarını  da  müəyyənləşdirmişlər 
(Hegde A.G. et al., 2004). 
 
9.4.  Radionuklidlərin torpaqdan bitkilərə keçməsinin riyazi modeli. 
 
 
Ümumiyyətlə  götürdükdə,  son  illərin  tədqiqat  işlərində  ən  çox  diqqəti  cəlb 
edən həm süni, həm də təbii radionuklidlərin torpaqda paylanma və torpaqdan bitkiyə 
keçərək  bitkidə,  onun  ayrı‐ayrı  orqanlarında  paylanması  proseslərinin  riyazi 
modellərinin  qurulmasına edilən cəhdlərdir. Bu işlərə misal olaraq,  Bulqakov, Şkuta, 
Qontarenko,  Panasenko,  Fesenko,  Vudhed  və  başqalarının  işlərini  göstərmək  olar 
(Булгаков А.А., Шкута О.В., 2004; Гонтаренко И.А., 2001; Панасенко С.М., 1999; 
Фесенко С.В. и др., 2002;  Woodhead D.S., 2003). Qeyd olunan işlərin, demək  olar ki, 
hamısı 
137
Cs  izotopunun  tədqiqinə  həsr  edilmişdir.  Bu  izotopun  həm  torflu  (Фесенко 
С.В.  и  др.,  2002)  və  meşə  ekosistemlərində  (Гонтаренко  И.А.,  2001)  özünü 
aparmasını,  həm  də  bitkilərdə  toplanmasını    təsvir  edən  riyazi  model  qurulmuş 
(Булгаков А.А., Коноплев А.В., 2002; Фесенко С.В. и др., 2002), modelin parametrləri 

---