Microsoft Word ++++Secki huququ\3005. doc

165 
 
 
verəcək  səviyyədə)  qeyri-mümkün  hala  çevrilir.  Yüksək 
səviyyədə hüquq normasının icrası üçün nəzəri-ideal baxışların 
çoxluğu mühüm şərt rolunu oynayır. Lakin reallığın prizmaları 
isə  bunun  bir  qədər  əksini  göstərir.  Bu  baxımdan  da  yüksək 
səviyyəli  ideal  dövlətin  yaranması  və  təşəkkül  tapması  absurd 
bir  məsələ  kimi  qalmaqdadır.  Bu,  daima  gələcəyin  işi  kimi 
problem olaraq ortaya çıxır.  
Dövlətlər  yalnız  bir-birilərindən  inkişaf  fərqlərinə  görə 
ayrılırlar  və  dərəcələnirlər.  İdeallığın  meydana  gəlməsi 
(təşəkkül 
tapması) 
üçün 
cəmiyyətdə 
ə
ksər 
fərdlərin 
düşüncələrinin  və  əməllərinin  bütöv  mücərrəd  bir  panel 
ə
sasında yüksəlməsi mühüm prinsipə çevrilir. Hüquqi dövlət və 
yüksək cəmiyyət ideal düşüncənin obyektinə çevrilir və heç bir 
zaman  mütləq  yuxarıya  çatmaq  mümkün  olmur.  İnsan 
maraqları  (fərdi  və  toplu  qaydada)  məhz  hüquqi  dövlətin  ən 
yüksək  formasının  əldə  edilməsinə  imkan  verə  bilmir.  İdeal 
ə
saslı  hüquqi  dövlət  öz  yerini  real  məzmunlu  kompromis 
ə
saslı  cəmiyyətə  vermiş  olur.  O  cəmiyyətdə  ki,  əksəriyyətin 
maraqları  nəzərə  alınır  və  təmin  olunur,  o  cəmiyyəti  digərləri 
ilə  müqayisədə  daha  enerjili  hesab  etmək  olar.  Bu  anda  real-
ideal  dövlətin  formalaşması  prosesləri  həyata  keçirilir.  Seçki 
isə  şərti  əsaslarla  müəyyən  səviyyəli  hüquqi  dövlətin 
formalaşmasını  müəyyən  edir.  Hüquqi  dövlətin  formalaşması 
və  onun  yüksələn  mərhələsi  isə  cəmiyyətin  potensialının 
yüksək kütləsindən asılı olur. Bu kütləni həm düşüncə, həm də 
üzərində  maddi  təsirlərin  olduğu  material  aləm  meydana 
gətirmiş olur. 
 
Seçki prosesləri və inkişafın əsasları  
 
Cəmiyyətin 
və 
dövlətin 
inkişafı 
mübarizədən 
və 
hərəkətlərdən,  bu  baxımdan  hərəkətlərin  motivlərindən 
(hərkətlərin baş vermə səbəblərindən) asılıdır. Çünki mübarizə 

---

166 
 
 
zamanı  əksər  elementlər  (burada  subyektlər)  hərəkət( )2505.mM 12 Tf18.84 0 Td26subyektl

---

167 
 
 
və  müəyyən  istiqamətlər  üzrə  axan-digər  materiyalara,  maddi 
aləmə  doğru  axan,  hissəciklərin  cəmidir.  Bu  baxımdan  enerji 
seldir,  axındır,  həm  yüngül  dərəcədə  -az  enerji  olarsa,  həm  də 
ağır  dərəcədə  (çox  enerji  olarsa)  hiss  edilən  (sürtünmədən 
hissiyyat yaranır) və bir çox hallarda gözlə görünən hissəciklər 
birləşməsinin  materiyalara  doğru  sürətli  axınıdır.  Enerjini  ona 
görə  hiss  edirik  ki,  bədənimizə  toxunur,  gözlə  görə  bilirik  ki, 
göz obyektimizə daxil olur. Hissələrin qüvvələri də hərəkətləri 
meydana 
gətirir. 
Burada 
şə
rtləndirici 
qüvvələrin 
və 
davamediciliyi  təmin  edən  qüvvələrin  mütləq  və  nisbi 
başlıqları  və  sonluqları  meydana  gəlmiş  olur.  Şərtləndirici 
qüvvə  elementin  hərəkətinə  başlanğıc  verəndir,  davamedici 
qüvvə  isə  hərəkətin  davamını  təmin  edəndir.  Hər  bir 
davamedici  qüvvə  şərtləndirici  əsasları  özündə  birləşdirəndir. 
Yəni,  qüvvələr  trayektoriyasında  mövcud  olan  qüvvələr  həm 
şə
rtləndirici  (başlayıcı),  həm  də  davamedici  (o  da  başlayıcı) 
ə
saslara  malik  olur.  Deməli,  hərəkətin  başlanğıc  və  sonunu 
mikroməkanda 
müəyyən 
etmək 
çox 
çətindir. 
Burada 
başlanğıcın özündə belə sonu görmək olar. Sonda da başlanğıcı 
görmək  olar.  (Təbii  ki,  böyüdücülük  əsasında).  Bunu  üçün 
həmin  məkana  böyük  həcmdə  böyüdücü  vasitə  tələb  olunur. 
Yəni,  insanlar  mexaniki  qaydada  ən  kiçik  başlanğıc  və  sonu 
görə bilmirlər. Bu da sürətdən asıldır. Sürət elementin müəyyən 
trayektoriya  üzrə  məkan  dəyişməsinin  özüdür.  Sürət  enerjini 
yaradır.  Sürət  çox  olanda  (məsələn,  küləyin  sürəti) 
trayektoriyada  hərəkət  edən  (toplanan,  yəni  öz  məkanlarını 
dəyişən)  hissəciklərin  sayı  da  çox  olur.  Hissəciklərin 
(hərəkətdə  olan)  sayının  çoxluğu  kütləni  əmələ  gətirir.  Kütlə 
müəyyən  ölçülü  məkanda  mövcud  olan,  cəmləşən  hissəciklər 
toplusudur,  hissəciklərin  çəkisidir.  Çəkini  də  elə  hissəciklərin 
özləri  yaradır.  Hissəciklərin  yığımı  müəyyən  hissəcikləri 
meydana  gətirir  və  çəki  əmələ  gəlir.  Çəkinin  digər  çəki  ilə 
ekvivalentliyi müəyyən olunur. 

---

168 
 
 
Ə
gər  biz  hərəkətlər  trayektoriyasında  hər  bir  dəyişən 
məqamı  ən  kiçik  zamanla  ölçə  bilsək,  onda  müşahidə  edə 
bilərik  ki,  əslində  başlanğıc  və  son  təbii  halda  (heç  nəsiz-
böyüdücüsüz  baxarkən)  gözəgörünməz  (ya  da  az  dərəcədə 
gözəçarpan)  dəyişiklikdən  ibarətdir.  Bu  baxımdan  da  həddən 
artıq  sürət  mexaniki  vasitəni  dağıda  bilər.  Çünki  enerji  axını 
yarada bilər ki, bu da vasitəni yandıra bilər.  
 (Qeyd: 
mexanikaya- 
hərəkət 
haqqında 
təbiət 
qanunlarına-  əsasən  qeyd  edə  bilərik  ki,  hissəciklərin  çox 
sürətli 
yerdəyişməsi 
başlanğıc 
və 
sonu 
tamamilə 
gözəgörünməz edə bilər. O da məlumdur ki, hissəciklərə tətbiq 
olunan  qüvvə  artdıqca  yerdəyişmə  bir  o  qədər  tez  olur. 
Yerdəyişmə  zamanı  (vaxtı,  müddəti)  qısalır.  Yerdəyişmənin 
sürəti  zamanı  meydana  gətirir.  Deməli,  zaman  əslində 
hissəciklərin yerdəyişməsinin tezliyini göstərən bir kriteriyadır. 
Hərəkətin zamana nisbəti cismə təsir edən qüvvədən asılı olur. 
O  da  məlumdur  ki,  həddən  artıq  sürət  sürtünmə  qüvvəsinin 
mövcudluğuna  görə  (təsir  edən  əks  elementə  görə)  hərəkət 
edən  strukturu  dağıda  bilir.  Hərəkət  edən  struktur  başqa 
strukturun içərisinə daxil olur və strukturların qarşılaşması baş 
verir.  Qarşılaşan  strukturlardan  biri  və  ya  da  hər  ikisi  öz 
quruluşunu,  hətta  tərkibini  də  dəyişir.  Tərkib  dəyişməsi 
qarşılaşan  strukturların  (elementlərin)  bərk  və  yumşaq  xassəli 
olmasından üzərə çıxır. Sürtünmə qüvvəsinin çoxluğu-məsələn, 
havada uçan hər hansı bir cismin sürətli hərəkəti, həmin cismə 
tətbiq  olunan  sürtünməni  artırır.  Sürtünmə  isə  bir  cismin, 
əş
yanın digər bir elementlər müstəvisinə daxil olması və həmin 
müstəvinin-strukturun 
element 
birləşməsi 
quruluşunu 
dağıtması  deməkdir.  Məsələn,  təyyarə  havada  uçarkən  bərk 
(sıx  birləşmiş)  element  birləşməsi  –uçan  dəmir  metal  havanı-
yumşaq  (seyrək)  element  birləşməsinin  strukturunu  dağıda-
dağıda  özünə  yol  açır.  Bu  zaman  bərk  metalın  açdığı  yolun 
kənarı 
ilə  dağılmış 
strukturların 
(məkanından 
çıxmış 

---