Microsoft Word ++++Secki huququ\3005. doc

169 
 
 
elementlərin)  müəyyən  xətlər  boyu  yarılması  prosesləri  baş 
verir.  Bu  zaman  yüngül  elementlərin  bərk  cisim  boyu  axını 
yaranır.  İstənilən  bir  vasitəni  havada  yellədərkən,  ya  da  suda 
hərəkət  etdirərkən  bunun  şahidi  olmaq  olur.  Yüngül 
elementlərin  bərk  cism  ətrafında  (onunla  sıx  sərhəddə) 
sıxlaşaması  meydana  gəlir.  Bərk  cisim  ətrafında  yumşaq 
elementlər sıxlaşır və sıx dalğalar meydana gəlir. Sürtünmə və 
onun  nəticə  etibarilə  alova  çevrilməsi  bərk  və  yumşaq  xassəli 
elementlərin  sürətli  qarşılaşmasından,  bərkin  yumşaq  hissəyə 
daxil olmasından yaranır. Bu baxımdan da materiyaya əks təsir 
də  güclənir  və  təyyarəyə  havanın  təsiri  (bərkləşmiş  hissəsi) 
güclü olur. Sürtünmə artır. İki qüvvənin qarşılaşması baş verir. 
Qüvvələr qarşılaşanda və qarışanda sürtünmə və dağıdıcılıq da 
artır.  Sürtünmənin  çoxalması  və  həddən  artıq  çoxlaması 
yanğına  gətirib  çıxara  bilir.  Buradan  da  belə  bir  nəticə  hasil 
olur  ki,  çox  sürət  yandırıcıdır,  alov  əmələ  gətirəndir  (bərk 
materiyanın  yumşaq  materiyaya  həddən  artq  çox  sürətlə  daxil 
olması  yandırıcıdır,  bərk  materiyanın  özünü  yandıraraq 
dağıtmasıdır).  Həddən  artıq  çox  sürət  elementlərin  forma  və 
məzmununu  dəyişəndir-yanğın  yolu  ilə-,bu  dəyişmə  hər  iki 
qarşılaşan  materiyada  ola  bilər.  Bu,  artıq  xassədən  asılıdır. 
Tərkib  hissəciklərinin,  tərkib  elementlərinin  həddən  artıq 
sürətlənməsi  və  yerdəyişməsi  həmin  elementlərin  strukturunu-
formasını  və  məzmununu  dəyişmək  imkanına  malikdir.  Enerji 
axını elementlərin həddən artıq sürətli yerdəyişməsidir. Həddən 
artıq sürətli yerdəyişmə isə alovlanmadır. Məsələn, küləyin çox 
gücü  bərk  materiyaya  dəyərsə  həmin  materiya  alovlana  bilər. 
Alov  çox  sürtünmənin  nəticəsi  olan  bir  təzahürdür.  Alov 
strukturun  sürətlə  dəyişməsindən  yaranan  bir  dəyişiklikdir  və 
məzmuna  çevrilmədir.  Məlumdur  ki,  forma  öz  mahiyyətini 
dəyişdikdə  məzmun  da  dəyişir.  Məzmunun  dəyişməsi  əvvəlki 
formada  və  məzmunda  olan  elementin  kənar  qüvvə  sayəsində 
çox  güclü  şəkildə  foprmasını  dəyişməsidir.  Bu  baxımdan  da 

---

170 
 
 
belə  qəbul  etmək  olar  ki,  məzmun  dəyişməsi  həddən  artıq 
güclü  şəkildə  forma  dəyişməsidir.  Forma  dəyişməsində  enerji 
mühüm rol oynayır. Enerji müəyyən formalı matüriyaya tətbiq 
olunanda məzmun dəyişir. Məzmun dəyişməsi isə elementlərin 
xassə  və  quruluşunu  dəyişməsidir.  Bir  mərkəzdə  toplaşan 
elementlər  strukturuna  digər  elementlər  strukturu  yüksək 
təsiredici  əsaslarla  daxil  olarasa,  bu  zaman  məzmun  dəyişir. 
Məzmunun  dəyişməsi  daha  çox  yumşaq  və  bərk  xassəli 
elementlərin  qarşılaşmasından  meydana  gəlir.  Həddən  artıq 
küləkli  bir  havada  çox  sürətli  mexanikanın  mövcudluğu 
(müxaniki  vasitənin  küləyin  istiqamətinə  qarşı  hərəkəti) 
mexanika  vasitəsinin  alovlanmasına  gətirib  çıxara  bilər. 
Burada  zəif  tərəf  kimi  bərkləşmiş  materiya  çıxış  edər. 
Çünki  bərk  materiya  öz  ölçüsünə  görə  yumşaq  elementlər 
müsətvisindən  çox  kiçikdir.  Tarazlıq  pozular.  Nəticə  etibarilə 
bu  qənaətə  gəlmək  olar  ki,  yumşaq  elementlərin  həddən  artq 
sıxlığını  yaratmaq  (havanı, suyu sıxmaq) kimyəvi dəyişmələrə 
gətirib  çıxara  bilər,  enerji  yaranar.  Kimyəvi  prosesin  özü  elə 
enerjidir.  Kimyəvi  proses  başa  çatan  zaman  enerji  də  tükənir. 
Deməli, hərəkət  olmayan  yerdə  enreji  də ola bilməz. Daha bir 
nəticə ondan ibarətdir ki, bərk cisim öz ölçüsünə görə yumşaq 
cisimlər  içərisinə  daxil  olarsa,  sürətlə  hərəkət  edərsə,  həmin 
anda  qızma  yaranar  –bərk  cismin  özündə,  -bərk  cisim  öz 
formasını  dəyişər.  Kiçik  ölçülü  cisimlərin-bərk  materiyanın 
havada  –az  sıxlaşmış  məkanda  sürətli  hərəkəti  həmin 
materiyanı  daha  tez  məhv  edər.  Su  isə  havaya  nisbətən  bir 
qədər sıx cisimlərdən ibarərdir. Onda belə çıxır ki, sudakı sürət 
(havadakı  eyni  tərkibli  bərk  cismin  suda  sürəti)  suda  olan 
həmin  cismi  daha  tez  alovlandıra  və  ya  əldə  olunan  enerji 
sahəsində  əridə  bilər.  Əgər  konkret  məkan  olarsa.  Sıxılma 
burada  havaya  nisbətən  çoxdur.  Suda  olan  cismin  sürtünməsi 
havaya nisbətən daha çoxdur. Soyuq suda (məsələn, dənizlərdə, 
okeanlarda) isə sürtünmə az ola bilər,  yəni qızmış materiya öz 

---

171 
 
 
enerjisini  soyuq  suya  paylaya  bilir.  Belə  bir  nəticədən  çıxış 
etmək  olar  ki,  iki  bərk  cismin  bir-birinə  sürətli  toqquşması 
alovdur.  Məsələn,  kosmik  fəzada  iki  bərk  materiyanın  bir-
birilə  sürətli  (bu  ağlabatan  sürət  deyil)  toqquşması  son 
nəticə  etibarilə  alovdur,  partlayışdır.  Yüngül  toqquşma,  bir 
az toqquşma isə forma dəyişmədir. Deməli, qüvvənin bir cismə 
-materiyaya  tətbiqi  həm  formanı,  həm  də  məzmunu  dəyişə 
bilir.  Məzmunun  dəyişməsi  üçün-məsələn,  bərk  cisimlərdə, 
enerji  lazımdır.  Bu  enerji  hazır  enerji  mənbəyindən  ola  bilər, 
həm  də  bərk  cisimlərin  toqquşdurulmasından  yarana  bilər. 
Bütün  bunlar  çevrilmələr  adlanır.  Nəticə  etibarilə  belə  hesab 
etmək  olar  ki,  materiyada  mövcud  olan  hər  şey  forma  və 
məzmun 
dəyişikliyinə 
malikdir. 
Günəşdən 
planetlərin 
yaranması  ehtimalı  da  bununla  əlaqəli  ola  bilər.  Planetlərin 
Günəşin tərkibi –bərkləşmiş tərkibi olması haqqında fikirlər də 
həqiqətə uyğundur.  
Cəmiyyət  ümuimilikdə  bir  qurum  olaraq  müəyyən 
prosesləri 
(hərəkətləri) 
özündə 
cəmləşdirən 
təsisatdır. 
Cəmiyyət  bir  müstəvi  olaraq  öz  daxilində  çoxlu  sayda  və 
müxtəlif  tərkibdə  rəngarəng  prosesləri  meydana  gətirir. 
Proseslərin  rəngarəngliyi  əsas  etibarilə  maraqların  (tələbat  və 
ehtiyaclardan  meydana  gələn)  müxtəlifliyindən  və  əksliyindən 
meydana  gəlir.  Maraqların müxtəlifliyi  onu daşıyan ünsürlərin 
(subyektlərin-tərəflərin) ehtiyac və tələbatlarından, eləcə də bu 
ehtiyac və tələbatları təmin etmək üçün mövcud olan şəraitin –
imkanların  (bura-  məkan,  zaman,  zəruri  elementlərin 
mövcudluğu  və  ondan  istifadə  imkanlarının  mövcudluğu,  yəni 
yetişmiş  şərait,  eləcə  də  yeni  resursları  əldə  etmək  üçün 
imkanların  mövcudluğu  və  s.  aid  edilməlidir)  meydana 
gəlməsindən ortaya çıxır. 
Məlumdur  ki,  hər  bir  proses  öz  tərkibi  etibarilə 
ə
ksliklərdən təşkil olunur. (Qeyd:  belə  qəbul  etmək  olar  ki, 
ə
ksliklər  əslində  elə  qüvvədən  öz  xassələrini  dəyişən 

---