Microsoft Word ++++Secki huququ\3005. doc

153 
 
 
daha da təkmil formada həyata keçirməyə can atırlar. Seçki bu 
cəmiyyətlərdə 
ali 
hüquqların 
formalaşması 
üçün 
bir 
stimulverici üsul kimi rol oynayır. Seçki siyasi qruplar arasında 
sağlam  rəqabətin  özəyini  yaradır  və  sağlam  rəqabət  sayəsində 
cəmiyyət inkişafa məruz qalır.  
 
    
 
Xalqın milli psixologiyası, dövlət quruluşu və seçki 
amili 
 
Belə  bir  fikir  var  ki,  dövlətin  yaranması  ilə  insanlar  təbii 
hüququndan  vətəndaş  hüququna  keçir,  xalq  yaranır.
1
  Hər  bir 
xalq öz mental dəyərlərinə bağlıdır. Mental dəyərlər də tarixən 
coğrafi  məskunlaşmaqdan,  onun  xüsusiyyətlərindən,  coğrafi 
məkanlardan  əldə  olunanlardan,  insanların  inanclarınndan, 
adət-ənənələrindən,  dil  və  mədəniyyətlərindən,  eləcə  də  digər 
xalqlarla  olan  təmaslarından  formalaşır.  Burada  torpaq  iqlim 
amilini də səbəb kimi önə gətirmək olar.  
Hər  bir  cəmiyyət  xüsusilə  mental  dəyərlər  üzərində 
formalaşan  bir  mənəvi  struktura  çevrilir.  Cəmiyyətin  mənəvi 
məzmunu  onun  ünsürləri  arasında  olan  əlaqələrdə  və 
münasibətlərdə  öz  əksini  tapır.  Cəmiyyətdə  münasibətlər  və 
ə
laqələr  xalqın  adət-ənənələri  ilə  formalaşır.  Adət-ənənələr 
cəmiyyətin 
daxili 
məzmununu 
ehtiva 
edir. 
Məişət 
münasibətlərindən irəli gələn məişət haqları adətən cəmiyyətin 
hərəkət 
dinamikasının 
ə
saslarını 
formalaşdırmış 
olur. 
Cəmiyyətdaxili  məzmuna  həm  də  digər  cəmiyyətlərdən  olan 
axınlar  təsir  göstərir.  Xarici  təsirlər  cəmiyyətin  daxili  adət-
ə
nənələrinin  dəyişməsində  mühüm  rol  oynaya  bilir.  Bu 
baxımdan  da  vahid  bir  region  adətləri  və  mental  dəyərləri 
meydana  gəlmiş  olur.  Xarici  axınlar  həm  müəyyən 
                                                 
1
 Ə.H. Rzayev. Dövlət qulluğunun hüquqi əsasları. Bakı, “Elm”, 2011, 
480 səh., s. 32.
 

---

154 
 
 
stereotiplərin  təmizlənməsində  rol  oynayır,  həm  də  daxili 
məzmunla müəyyən ziddiyyətləri ortaya çıxarmış olur. (Qeyd: 
xalqın  həyatı  və  mental  dəyərləri  həm  mərkəzi,  həm  də 
periferik  (ətraf)  təsirlər  olmaqla  tərkib  və  bütövlərə 
çevrilir.  O  xalqlar  böyük  olurlar  ki,  onların  şaxələnmələri 
çox  geniş  olur  və  bütövü  genişləncdirmiş  olurlar).  Bu 
baxımdan da cəmiyyətdaxili mühafizəkarlıq həm ziddiyyətlərlə 
qarşılanır,  həm  də  özünü  saxlayır.  Hər  bir  xalq  özünəxas 
idarəetmə  məzmununu  yaradır.  İdarəetmə  məzmunu  rasional 
ə
saslarla, 
yəni 
hüquq 
normaları 
ilə 
tənzimlənməyə 
baxmayaraq,  burada  milli  məsələlər  də  xüsusi  önəm  kəsb  edə 
bilir.  Seçki  yolu  ilə  dövlət  rəhbərinin  və  hakimiyyətin 
seçilməsində,  hakimiyyət  rəhbərlərinin  müəyyən  olunmasında 
mental  dəyərlər,  bu  baxımdan,  ən  əsası  milli  adət-ənənələr 
böyük  önəm  kəsb  edir.  Belə  qəbul  etmək  olar  ki,  şərq 
xalqlarının  seçki  keçirmələri,  bir  qədər  qərb  xalqlarından 
fərqlidir. Burada da tarixi-milli, mədəni dəyərlər fərqləndikrici 
rolu oynayır.  
Ümumiyyətlə,  məlumdur  ki,  dövlət  quruluşları  tarixən 
formalaşmış siyasi sistemlərdir. Tarixin ilk anlarında çarlıqlıar 
(məsələn,  Misir  fironları)  mövcud  olmuşdur.  Yunan  alimlər 
belə 
nəsillə 
ə
vəz 
olunan 
quruluşları 
monarxiyalar 
(təkhakimiyyətlilik)  adlandırmışlar.  Çarlıqlar  (monarxiyalar) 
Qərbdə  krallıq,  knyazlıq,  imperatorluq  və  s.  kimi  adlar 
almışlar. Şərqdə isə xilafət, sultanlıq, bəylik, əmirlik və s. kimi 
adlanmışdır.  Tarixin  elə  dövlət  quruluşu  əsasən  monarxiya 
üzərində  qurulmuşdur.  Çarlıq  (monarxiya)  dövlət  quruluşları 
üçün  prototip  rolunu  oynamışdır.  Monarxiyadan  sonra 
demokratiya  (respublika)  quruluşları  (Qədim  Yunanısatn  və 
Qədim  Romada)  yaranmışdır.  Monarxiya  dövlət  quruluşu 
XVIII-XIX əsrlərə qədər daha da möhkəm olmuşdur. Sonradan 
isə  bu  dövlət  quruluşu  demokratiya  (respublika)  dövlət 

---

155 
 
 
quruluşu  ilə  qarışmış  və  parlamentar  rejimlər  və  quruluşlar  və 
konstitusiyalı monarxiya quruluşları meydana gəlmişdir.  
Konstitusiyalı  monarxiya  quruluşları  və  parlamentli 
respublikalarda  demokratiyanın  gücü  xalq  məclislərində 
(qanunverici  qurumlarda)  özünü  göstərməkdədir.  Konstitu-
siyalı  monarxiyaların  idarəetmə  özəyində  məhz  demokratiya 
quruluşları  dayanmaqdadır.  Məsələn,  bu  günkü  Avropada 
mövcud  olan  konstitusiyalı  monarxiya  quruluşlarında  bunun 
ş
ahidi 
olmaq 
olur. 
İ
nsanlar 
öz 
azadlıqlarına 
–ideal 
azadlıqlarına- daha tez real olaraq sahib olurlar.  
Şə
rq cəmiyyətlərində isə hökm sürən daxili mühafizəkarlıq 
seçkinin sərbəst və fərdi azadlıq qaydasında seçilməsinə imkan 
verə  bilməz.  Ailə  münasibətlərində  olan  patriarxallıq  fərdin 
(məsələn, 
qadınların, 
ailənin 
digər 
üzvlərinin) 
seçki 
hüquqlarının  azad  şəkildə  ifadə  olunmasına  mane  olan  ünsür 
kimi əhəmiyyətə malik olur.  
 
Seçki-dövlətlə cəmiyyət arasında bağlayıcı vasitə kimi 
 
Dövlət  özü  ictimai-siyasi  bir  quruluş  olaraq  (ictimai 
müqavilə forması kimi) fəlsəfi məzmuna malikdir. Çünki tərkib 
etibarilə zəngindir və ümumidir. Cəmiyyət də fəlsəfi məzmunlu 
bir strukturdur.  
Dövlətin  təşkili  prosesləri  tarixən  proseslərin  gedişində 
dövləti  baza  tərəflər  olaraq  iki  hissəyə  bölmüşdür:  bunlardan 
birincisi  dövlət  hakimiyyəti,  ikincisi  isə  cəmiyyət  tərəfi. 
İ
nsanlar 
fərd 
olaraq 
cəmiyyətdə 
kollektivləşirlər, 
öz 

---