Microsoft Word sevinc-qasimova
Yüklə 275,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
13 torpaq çərşənbəsi 1 . Bir sıra görkəmli alimlər dörd ünsür məsələsi ilə bağlı diqqətçəkici fikirlər söyləmişlər 2 . İlaxır çərşənbələrin 4 ünsürlə bağlılığı Novruz mərasim kompleksinin əsaslarına aid olan “cəmlə//cəmrə” anlayışı ilə də təsdiq olunur. Əbdülxalıq (Abdulhaluk) Çay “cəmrə” anlayışı barədə türk tədqiqatçılarının verdikləri məlumatları ümumiləşdirərək yazır ki, baharın gəlməsi xalq arasında atəş və istiləşmə mənasında olan “cəmrə” ilə də ifadə olunur. Cəmrə 20 fevralda havaya, 27 fevralda suya, 6 martda torpağa düşər. Bu, sira ilə havanın, suyun və torpağın istiləşməyə başlaması mənasındadır 3 . Bu məlumatlar göstərir ki, cəmlələr 4 çərşənbənin 4 ünsürlə hər hansı bağlılığına da işarə edir. Elə yuxarıdakı məlumatları sistemləşdirsək, bu, aydın olar: Birinci çərşənbə --------- birinci cəmlə ------- havaya cəmlə dəydi; İkinci çərşənbə ----------- ikinci cəmlə -------- suya cəmlə dəydi; Üçüncü çərşənbə --------- üçüncü cəmlə ------ yerə cəmlə dəydi; Dördüncü çərşənbə ------ dördüncü cəmlə ---- ............................. Göründüyü kimi burada 4 ünsürün ilaxır çərşənbələrdə bir-biri ilə əlaqəsi, daha doğrusu, ünsürlərin növbə ilə oyanması öz əksini tapmışdır. Bizim fikrimizcə, “cəmlə” elə od ünsürünün özüdür. Birinci çərşənbədə od özü oyanır, sonra növbə ilə o biri ünsürləri oyadır. Bu halda yuxarıdakı cədvəli elmi şəkildə belə tamamlamaq olar: Birinci çərşənbə ---------- birinci cəmlə ------- od oyanır; İkinci çərşənbə ----------- ikinci cəmlə -------- hava oyanır; Üçüncü çərşənbə --------- üçüncü cəmlə ------ su oyanır; Dördüncü çərşənbə ------ dördüncü cəmlə ---- yer (torpaq) oyanır. Cəmlə dəymə, cəmlə düşmə elə oyanma, dirilmədir. Cəlal Bəydili yazır ki, inama görə, qışda hər şey yatıb donar. Yaz isə gəlib dörd dəfəmə bunları ayıldar ki, bunların da ayılması Novruz bayramında olar. Ona görə Novruz bayramı dörd həftədir – deyilir... Hər il beləcə dünyanın yaradılışı bu bayramda canlandırılır. Əski dünya nizamı dağılır, yenisi yaranır” 4 .
1 Nəbiyev A. İlaxır çərşənbələr. Bakı: Azərnəşr, 1992, s.41 2 Abdulla B. Azərbaycan mərasim folkloru. Bakı: Qismət, 2005, 208 s.; Təhmasib M. Adət, ənənə, mərasim, bayram // “Ədəbiyyat və incəsənət” qəz., 1966; Qafarlı R. Novruz – yaranış, oyanış və yeniləşmə bayramı // “Xalq qəzeti”, 20 mart 2013.; Qasımlı M. Novruz mərasim kompleksinin tarixi-mifoloji anlamı / Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər. VIII kitab. Bakı: Səda, 1999, s. 50-57. 3 Çay A.M. Nevruz – Türk Ergenekon Bayramı. Sekizinci Baskı. Ankara, 1999, s.378 4 Bəydili (Məmmədov) C. Türk mifoloji sözlüyü. Bakı: Elm, 2003, s.278
14 Müxtəlif tədqiqatçıların söylədiyi fikirlər və apardığımız təhlil əsasında 4 ilaxır çərşənbənin adları ilə bağlı aşağıdakı nəticəyə gəlirik: a) 4 ilaxır çərşənbənin müxtəlif bölgələrdə fərqli adları vardır. Bu çərşənbələr heç bir bölgədə qədim Şərq 4 ünsür sistemi olan “ab-atəş-xak-bad” sxeminə uyğun olaraq ardıcıl şəkildə “Su çərşənbəsi”, “Od çərşənbəsi”, “Torpaq çərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi” kimi adlandırılmamışdır. b) 4 ilaxır çərşənbənin el arasındakı adları içərisində qarışıq şəkildə “Su çərşənbəsi”, “Torpaq çərşənbəsi”, “Yel çərşənbəsi”, “Ağac çərşənbəsi” adlarına da rast gəlinir. Bu, Novruz bayramının xalq təsəvvüründəki fəlsəfəsi ilə bağlıdır. Bu fəlsəfənin kökləri birbaşa qədim türk mifologiyası ilə bağlıdır. c) Novruz bayramının mifik fəlsəfəsinə görə, təbiət qışda ölür, yazda dirilir. Dirilmə oyanma şəklində olur. 4 ilaxır çərşənbə yazın, yeni ilin ərəfəsidir. Hər çərşənbədə bir ünsür oyanır və bunların oyanması ilə bütün təbiət dirilir və Yeni il başlanır. Bu, Novruzun fəlsəfəsidir və 4 çərşənbənin 4 ünsürlə bağlılığı Novruzun təbiət, dünya, ümumiyyətlə, varlıq aləmi haqqındakı fəlsəfəsini ortaya qoyur.
ç) Azərbaycan Novruz bayramında 4 çərşənbədə 4 ünsürün oyanması ənənəsi qədim türk mifik görüşləri ilə bağlıdır. Qədim türk mifologiyasında dünyanın yaradılışının əsasında 5 ünsür durur: torpaq, ağac, atəş, dəmir, su. Bu təsəvvür zamanla 4 ünsür haqqındakı qədim Şərq görüşlərinə qarışmışdır. Daha sonra 4 ünsür fəlsəfəsi hakim düşüncəyə çevrilsə də, 5 ünsür haqqındakı inanclar xalq düşüncəsində, folklorda, o cümlədən Novruzla bağlı təsəvvürlərdə yaşamaqda davam etmişdir. Novruz mərasim kompleksinin magik xarakterli ayinlərindən biri danatma adətidir. Mərasim Novruz gecəsi icra olunur. İnsanlar səhərə qədər oyaq qalır, Günəşi qarşılayırlar. Novruz bayramı mərasim kompleksi Od-Günəş ünsürü ilə sıx bağlıdır. Bu, acı, sərt, ölüm, aclıq, qıtlıq saçan qışın yola salınması, həyat verən, bolluq, ruzi-bərəkət gətirən yazın qarşılanması mərasimidir. Lakin yaz öz-özünə gəlmirdi. İnsanlar müxtəlif magik mərasimlərlə onu gətirir və qarşılayırdılar. İnsanlar Novruz gecəsi oyaq qalıb, səhər dan yeri söküləndə yeni ildə ilk dəfə doğacaq Günəşi gözləyirdilər. Bu, Günəşin hər günkü doğması yox, Yeni ildə el-obaya, dünyaya ilk gəlişi idi. Çünki soyuq qışdan sonra insanların, heyvanların, bitkilərin bütün həyatı Günəşin gəlişindən asılı idi. Axır çərşənbənin əsas adətlərindən biri papaqatdı adətidir. Buna bəzi yerlərdə qurşaqsallama, şalsallama, baca-baca, yaxud nünnünü də deyilir. Məzmunu axır çərşənbə gecəsi evlərə papaq atıb, pay istəməkdir. Papaqatdı adəti ilə bağlı çoxsaylı folklor məlumatları və öz müşahidələrimiz əsasında deyə bilərik ki, papaqatdı adətinin iki mənası var: Birincisi, üzdə olan, hamı tərəfindən icra olunan bayrampayı Yüklə 275,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|