Microsoft Word sevinc-qasimova
Yüklə 275,96 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Севиндж Ашур кызы Касымова Традиции и поверья Новруза в Азербайджане Резюме
- НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА
23 Beləliklə, axır çərşənbə tonqalının özünə məxsus olan bir çox mənaları vardır ki, həmin mənaların hamısı oda inam, oda pərəstiş, yəni od kultu ilə bağlıdır. Üçüncü fəslin ikinci yarımfəslinin ikinci paraqrafında “Su kultu ilə bağlı inanclar” öyrənilir. Bəllidir ki, dörd çərşənbədən ilki su ünsürü ilə bağlıdır. Şəkidə əzəl çərşənbədə sübh tezdən bulaq başına gəlirlər: Ağırlığım-uğurluğum suya, Azarım-bezarım suya, – deyib, su üstündən atlanırlar. Sonra əl-üzlərini yuyur, bir-birlərinin üstünə su atır, sifətlərinə su çiləyirlər. Xəstəliyə tutulanları da su üstündən hoppandırırdılar. Novruz mərasimlərində insanların bir-birinin üstünə su atması da diqqəti cəlb edir. Təbii ki, bu, su ilə əylənmə deyildir. İnanc mətnlərinin nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, su atmaq təmizlənmə, paklanma ayinin tərkib hissəsidir. Burada əsas məsələ suyun ilkin su olmasıdır. Yəni il təhvil olandan sonra ilk dəfə gələn su pak və möcüzəli sudur. Qaraqoyunlu və Dərələyəz bölgəsi inanclarından birində deyilir ki, axır çərşənbə gecəsinin səhəri sübh tezdən durub axar su üstünə getmək, suya salam verib, üstündən üç dəfə atlanmaq, sonra da həmin sudan bir qab gətirib, həyət-bacaya, evin dörd bucağına səpmək gərəkdir. Deyirlər ki, belə edəndə ilin xoş gələr, ağrı-acı görməzsən 1 .
sonra axan təzə suyu – ilk suyu müqəddəs hesab edirlər. Bu su dərdlərə şəfa verir. Naxçıvan bölgəsindən toplanmış inancda deyilir ki, yazda birinci dəfə sel gələndə selin qabağından kim su doldurub içsə, hər dərdi sağalar deyərlər 2 . Üçüncü fəslin ikinci yarımfəslinin üçüncü paraqrafında “Bitki kultu ilə bağlı inanclar”dan danışılır. Bitki kultu ilə bağlı Novruz inancları müxtəlif mövzular ətrafında birləşir. Bunlardan ən əsas olanı ağacların, xüsusilə söyüd ağacının ilin təhvil olunduğu anda başını torpağa toxundurması, yaxud bir sıra inanclarda deyildiyi kimi səcdə etməsidir. Bu inanc çox geniş yayılmışdır. Mətnlərə görə, ilaxır günü il təhvil olanda ağaclar başını əyib yerə vurur. Deyirlər bunu təkcə at bilir. Bu vaxt kim niyyət eləsə, niyyəti hasil olar. Novruz bayramını səmənisiz təsəvvür etmək olmur. Ümumiyyətlə, səməni Novruzun əsas atributlarından sayılır. Səməni ilə bağlı inanclar da bitki
1 Azərbaycan folkloru antologiyası. VII cild. Qaraqoyunlu folkloru / Toplayıb tərtib edənlər: H.İsmayılov, Q.Süleymanov. Bakı: Səda, 2002, s.10 2 Azərbaycan folkloru antologiyası. I cild. Naxçıvan folkloru / Tərtib edənlər: T.Fərzəliyev, M.Qasımlı. Bakı: Sabah, 1994, 388 s.
24 kultu ilə bağlı qədim təsəvvürlərin izlərini özündə yaşadır. Qazax bölgəsi adətlərinə görə, bir camda qoyulmuş səməninin ailə üzvlərinin üz-gözünə, sinəsinə toxundururlar ki, gözü işıqlı, üzü təravətli, ürəyi möhkəm, sağlam, ömürləri uzun olsun 1 . Buradan görünür ki, səməninin qeyri-adi gücü var: o, insana sağlamlıq və uzun ömür bəxş edə bilir. Ona görə də bayramdan sonra saralıb-solan səmənini hara gəldi atmazdılar. Bunun üçün xüsusi mərasim var idi. Qaraqoyunlu bölgəsi inancında deyilir ki, səməni saralıb solanda onu zibilliyə atmazlar. Bu zaman belə səmənini çaya atıb, dalınca da şəkər atarlar. Belə olanda evə xeyir-bərəkət gələr 2 . Şirvanda Novruz bayramında səməni ilə bağlı oxunan nəğmə: Səməni, saxla məni, Atıl-batıl, səməni, İldə göyərdərəm səni. Vedrə-satıl, səməni Səməni, can səməni, Tamam cadı-pitilər Sənə qurban, səməni. Olsun batıl, səməni... Bu dua-nəğmədə səməninin qeyri-adi gücünü görürük. Səməninin gücü cadu-pitini dağıdır, əhvalı yaxşılaşdırır, xeyir-bərəkət verir, xəstələri sağaldır, bu gücün sayəsində itiklər tapılır, ayrı düşənlər bir-birinə qovuşur. Üçüncü fəslin ikinci yarımfəslinin dördüncü paraqrafında “Torpaq kultu
kultu ilə bağlıdır. Ümumiyyətlə, torpaq bütün dünya mifologiyalarında məşhur obrazdır. Novruz inanclarında da torpaq dörd ünsürdən biri kimi, dörd ilaxır çərşənbələrdən biri ilə bağlıdır. Torpaq inanclarda özünü kult şəklində göstərir. Yəni torpaq canlı varlıq hesab edilmiş, müqəddəs sayılmış və ona tapınılmışdır. Torpaq çərşənbəsindəki torpaq ruhu torpağın sahibi olan əyədir. Bu çərşənbədə torpağa qulluq edilməsi onun sahibi olan torpaq əyəsinə hörmət, ehtiram göstərilməsi deməkdir. İnsanlar bunun müqabilində xeyir-bərəkət, bol məhsul diləyirlər. İnanclarda torpaq kultu ilə bağlı təndir obrazı var. O da həyat, tale, bəxt, qismət mənaları ilə bağlıdır. Ağbaba bölgəsində Novruz qabağı çərşənbə axşamı qaranlıq basan kimi bir nəfər nisbətən ürəkli qadın evin təndir damına gedər, külfənin qarşısında durub deyərdi: “A Bacıxanım, Hacı Kərimin sağ olsun, mənə qardaşımdan, atamdan bir xəbər”... Guya bu zaman külfədən səs gələrmiş.
1 Azərbaycan folkloru antologiyası. XXI cild. Qazax örnəkləri / Toplayanı M.Həkimov. Bakı: “Elm və təhsil”, 2012, s. 59 2 Azərbaycan folkloru antologiyası. VII cild. Qaraqoyunlu folkloru / Toplayıb tərtib edənlər: H.İsmayılov, Q. Süleymanov. Bakı: Səda, 2002,s. 11
25 Həmin qadın niyyət edib yatarmış. Əgər yaxşı yuxu görsə, onun niyyəti qəbul ediləcəkdir 1 . Burada təndir yerin, torpağın simvoludur. Novruz inanclarında torpaq kultunun izləri özünü Kürdoğlu obrazı ilə bağlı mətnlərdə daha maraqlı məzmunda göstərir. Məsələn, Ağbaba bölgəsində Novruz bayramı hələ Novruza 30-40 gün qalmış bir sıra mərasimlərdən sonra başlanardı. Bu mərasimlər Xıdırelləz, Kürdoğlunun qayada qalması, çillə çıxarmaq, külfə (təndirin külfəsi – S.Q.) ilə danışıq (ilk niyyət), duzlu kökə və ya duzluca yemək, aş qoymaq və s. ibarət idi. Xıdırelləz boranı fevralın onundan başlanardı... Fevralın 19-da Kürdoğlu qayada qalardı. Bu əfsanəni danışan Ağbaba ağsaqqalları həmişə belə deyərdilər: “Kürdoğlu qayada qalan qalan gün yer nəfəslənir, küpədəki yağ şəhrlənir” 2 . Bu mətndən iki əsas məsələ aydın olur: Birincisi, Kürdoğlu inancı Novruzqabağı inanc kimi Novruz mərasim kompleksinə aiddir; İkincisi Kürdoğlu inancı torpaq kultu ilə bağlıdır. “Kürdoğlunun qayada qalan qalan gün yerin nəfəslənməsi” torpağın nəfəs almağa bağlaması, qış yuxusundan oyanması, yaxud təbiətin qışda ölüb, yazda dirilməsi mifində olduğu kimi, nəfəs alaraq dirilməsi deməkdir. Beləliklə, torpaqla bağlı inancların nəzərdən keçirilməsi göstərir ki, burada torpaq sadəcə cansız varlıq deyildir. Yəni insanlar onu canlı hesab etmişlər. Torpaq qışda yatır, yaxud ölür. Kürdoğlu adlanan ilk nəfəslə oyanır, yaxud dirilir. Torpaq dünyanın əsasını təşkil edən dörd ünsürdən biri kimi magik gücə malikdir. İnsanlar torpağa (torpaq sahibinə) sayqı ilə yanaşarlarsa, torpaq da insanlara öz xeyir-bərəkətini verər. Bütün bunlar Azərbaycan xalqının mifik dünyagörüşündə torpağın kultlaşdırılmasının izləridir. Üçüncü fəslin üçüncü yarımfəsli “Novruz falları ilə bağlı inanclar” adlanır. Novruz bayramı ilə bağlı inancların ən canlı şəkildə qorunduğu, yaşadığı sahə Novruz fallarıdır. Ümumiyyətlə, falları inanclardan kənarda təsəvvür etmək mümkün deyildir. Çünki fallar birbaşa inamlar dünyası ilə bağlıdır. Falda hər bir elementin inanclarla təsdiq olunan mənası var. Novruz falları əsasən axır çərşənbə ilə bağlıdır. Axır çərşənbə falları sayca çoxdur. Biz onların bir hissəsindən, məsələn, alma, heyva və s. ilə bağlı fallardan əvvəl gələn hissələrdə yeri gəldikcə bəhs etdik. Digər tərəfdən, bizim məqsədimiz Novruz fallarını
1 Azərbaycan folkloru antologiyası. VIII cild. Ağbaba folkloru / Toplayıb tərtib edənlər: H.İsmayılov, T.Qurbanov. Bakı: Səda, 2003, 475 s. 2 Yenə orada, s.28
26 təsvir etmək yox, onlarla bağlı inancları araşdırmaqdır. Buna görə də əsas fallara toxunacağıq. Qulaq falı, qapıpusma, qulaqpusma adları altında qeyd olunan falabaxma Azərbaycanın hər bir bölgəsində geniş yayılmışdır. Bu falda Novruz bayramının mahiyyəti ilə bağlı bir çox mənalar gizlənmişdir: Birincisi, qulaq falına yalnız ilin axır çərşənbə gecəsi getmək olar. Bunun mənası odur ki, həmin an niyyət məqamıdır. Ürəyindən keçən niyyət hasil ola bilər. İkincisi, burada əsas məna ilk sözlə bağlıdır. Qulaq falında insan çox söz eşidə bilər. Lakin eşitdiyin ilk söz əsasdır. Ondan sonra eşidilən sözlər adi sözlər, adi danışıqlardır və fal baxımından heç bir əhəmiyyət kəsb etmir. Axır çərşənbənin məşhur fallarından biri üzüksalma adlanır. Bu fala- baxma, əslində vəsfi-hal mərasimidir. “Vəsfi-hal” mərasimi mahiyyəti etibarlə su ilə falabaxmadır. Burada su kultu ilə bağlılıq var. Bu mərasimdə ərgən qızlar öz bəxt-talelərini öyrənirlər. Onlara bu xəbəri, əlaməti su verir. Bu da suyun kultlaşdırılması nəticəsində mümkün olmuşdur. Bu su isə, bildiyimiz kimi, adi su yox, çərşənbə suyudur. Güzgü falı və yumurta ilə falabaxma da çox geniş yayılmış Novruz mərasimlərindəndir. Ümumiyyətlə Novruz falları say və məzmunca zəngindir. Məsələn, kuzə falı, açar falı, qıfıl falı, alma falı, başmaq (ayaqqabı) falı, cıdır falı, iynə falı, qovurğa falı, qovut falı, şam falı, ulduz falı və s. Tədqiqatın “Nəticə”sində göstərilir ki, istənilən xalqın inancları, o cümlədən Azərbaycan xalqının Novruz ilə bağlı inancları bütöv bir sistemdir. Bizə ayrı-ayrı məsələlər, fərqli mətləblər təsiri bağışlayan inanclar vahid bir əsas ətrafında birləşərək sistem yaradır. Novruz inanclarını ümumi halda nəzərdən keçirdikdə burada da həmin inancların bağlı olduğu vahid bir əsası müşahidə etmək olur. Məlum olur ki, təzə ilin köhnə ili (yaxud təzə dünyanın köhnə dünyanı) əvəz etdiyi Novruz bayramında iki zaman üz-üzə gəlir. Bunlardan biri getməkdə olan zaman, o birisi isə gəlməkdə olan zamandır. Bunların bir-birini əvəz etməsi Novruz bayramında baş verir. Bu zaman əvəzlənməsində ən mühüm məqam ilin təhvil olunduğu zaman kəsiyidir. Həmin zaman kəsiyi ilə bağlı inanclar vardır. O inanclardan məlum olur ki, ilin təhvil olduğu məqam qeyri- adi zamandır. Bu zamanda qeyri-adi hadisələr baş verir. Həmin qeyri-adi zamanın əsas xüsusiyyəti ondan ibarətdir ki, bu, bir başlanğıc anı, qeyri-adi zaman nöqtəsidir. Bütün yeni zaman, yeni məkan və bu zaman-məkan daxilində baş verəcək hadisələr həmin zaman başlanğıcından, zaman nöqtəsindən başlanır. Bu zaman nöqtəsində baş verənlər fərqli xüsusiyyətlərə malik olur.
27 Novruz inancları əski təbiət kultları haqqında təsəvvürləri özündə yaşadır. “Kult” – pərəstiş, tapınma deməkdir. Novruz inanclarının öyrənilməsi göstərir ki, babalarımız od, su, bitki, torpaq kimi təbiət ünsürlərini kultlaşdırmış, yəni bu ünsürlərin qeyri-adi varlıqlar olduğuna inanmış, onları müqəddəs varlıqlar hesab etmiş və bu ünsürlərlə bağlı mərasimi hərəkətlər icra etmişlər. Bu bayramı od-ocaqsız, gur Novruz tonqalı olmadan təsəvvür etmək mümkün deyildir. İnsanlar qaranlıq düşən kimi böyük tonqallar yandırır və bu tonqalların alovları gecənin qaranlığını işıqlandıraraq adamlarda böyük sevinc çoşqusu, şən əhval-ruhiyyə yaradır. Bu cəhətdən Novruzla bağlı inanclarda od kultunun – odu müqəddəsləşdirmənin mühüm yer tutduğunu görürük. Dissertasiyanın əsas müddəaları müəllifin aşağıdakı məqalələrində və elmi konfranslardakı çıxışlarında öz əksini tapmışdır: 1. Novruz bayramı və milli-mənəvi dəyərlər // Dədə Qorqud, 2012, III (44), s.101-109 2. Novruz bayramı və milli dövlətçilik ənənələri // Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatına dair tədqiqlər, Bakı, 2013, (42), s. 171-193 3. Azərbaycanda Novruz ənənələri və inancları probleminin əsasları // Filologiya məsələləri, Bakı, № 7, 2013, s. 348-354 4. İlaxır çərşənbələr probelmi və onun həlli yolları // Humanitar problemlərin öyrənilməsinin aktual problemləri, Bakı, № 3, 2013, s.131-137 5. Социальное единство и обмен традициями во время праздника Новруз // Ученые записки Таврического Национального Университета им.Вернадского, том 26 (65), № 2., 2013, с. 123-129 6. Обрядовые игры праздника Новруз в Азербайджане // Материалы международной конференции «Язык. Культура, Этикет современном полиэтническом пространстве». Нальчик, 2013, с. 140-143 7. İlaxır çərşənbə ayinləri və onalrın inanc əsasları, Dil və ədəbiyyat, beynəlxalq elmi-nəzəri jurnal, 1 (89), bakı, 2014, s. 203-207
28 Севиндж Ашур кызы Касымова Традиции и поверья Новруза в Азербайджане Резюме Диссертация состоит из введения, трёх глав, заключения и списка использованной литературы. Введение диссертации состоит из актуальности, цели и обязательств, научных новостей, теоретико-методологических основ темы, теоретической и практической важности, апробации исследования. В первой главе работы, под названием «Новруз как национальная традиция», в двух разделах исследуются следующие вопросы: «Праздник Новруз как национально-духовная традиция», «Праздник Новруз и традиции национальной государственности». Предмет
второй главы
диссертации под
названием «Обрядовые традиции, связанные с праздником Новруз» состоит из следующих вопросов: «Традиции, связанные с последними вторниками года», «Традиции социального единства и распределения», «Традиции представлений», «Традиции игрищ», «Кулинарные традиции». Проблема третьей главы под названием «Поверья, связанные с праздником Новруз» охватывает следующие вопросы: «Неопределенная точка времени в поверьях Новруз», «Поверья, связанные с культом огня», «Поверья, связанные с культом воды», «Поверья, связанные с культом растений», «Поверья, связанные с культом земли», «Поверья, связанные с гаданиями Новруз». В «Заключении» подводятся итоги
проведенных исследовательских работ. В этом разделе обобщены выводы основные положения исследования и определены направления дальнейшего изучения темы.
29 Sevinj Ashur gizi Gasimova Novruz traditions and beliefs in Azerbaijan Summary The dissertation work consists of the introduction, three parts, the conclusion and the list of the used literature. In the introduction the actuality of the investigation is based on, the object, aim and duties of the investigation are determined, the scientific innovations, methods and sources, the practical and theoretical importance of the investigation are spoken about, the information about the structure of the investigation is given. In the first part of the dissertation work called “Novrus as a national tradition” the following problems are investigated in two chapters: “Novruz holiday as the national-spiritual tradition” and “Novruz holiday and the national statehood traditions”. The second part of the dissertation is called “The ceremony traditions about Novruz holiday” and it consists of the following chapters: “The traditions about the pre-Tuesdays”, “The traditions of the social unity and distribution”, “The performance traditions”, “The game traditions”, “The cuisine traditions”. The third part of the dissertation called “The beliefs about Novruz holiday” and the following problems are investigated in it: “The extra- ordinary time point in Novruz beliefs”, “The nature cults in Novruz beliefs”, “The beliefs about the cult fire”, “The beliefs about the cult water”, “The beliefs about the cult plant”, “The beliefs about the cult soil”, “The beliefs about Novruz augury”. In the conclusion the results of the investigated work is summarized. In this part the main provisions of the investigation are carried out and the future directions of the investigated subject are shown.
НАЦИОНАЛЬНАЯ АКАДЕМИЯ НАУК АЗЕРБАЙДЖАНА ИНСТИТУТ ФОЛЬКЛОРА На правах рукописи СЕВИНДЖ АШУР кызы КАСЫМОВА ТРАДИЦИИ И ПОВЕРЬЯ НОВРУЗА В АЗЕРБАЙДЖАНЕ 5719.01-Фольклористика А В Т О Р Е Ф Е Р А Т диссертации на соискание научной степени доктора философии по филологии БАКУ-2015 Yüklə 275,96 Kb. Dostları ilə paylaş:
|