Microsoft Word S?f?rli N?rgiz docx
Yüklə 0,75 Mb. Pdf görüntüsü
|
69
torpaqların məhsuldarlığı xeyli aşağı düşməklə onların ekoloji vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşir.
Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında, xüsusilə eroziya təhlükəsi ehtimalı az olan Salvartı, Ayrıkar, Ağdaban dağlarında və Batabat gölü ə trafındakı torpaqlar ən yaxşı torpaqlar hesab edilməklə relyefin nisbətən hamarlığı və eroziya prosesinin müşahidə edilməməsi ilə xarakterizə olunur. Ona görə də bu tip torpaqların xüsusi qorunma rejimi altında kənd təsərrüfatı istifadəsi böyük iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Torpaqların yüksək keyfiyyətli olması onların relyef şəraiti ilə yanaşı bitki örtüyünün botaniki tərkibi ilə də izah edilməlidir. Batabat gölü ətrafında yayılmış və eroziyanın təsirinə az məruz qalmış torpaqlarda bitki örtüyünün 43,3%-ni yüksək yem vahidinə malik olan yağlı bitkilər, 23,6%-ni isə yeyilməyən zəhərli bitkilər təşkil edir. Salvartı dağının yamaclarında isə bu göstəricilər nisbətən çoxdur. Ayrı-ayrı dağ massivlərində müxtəlif bitki örtüyünə malik torpaqların eroziyadan mühafizəsi üçün kənd təsərrüfatı istifadəsi zamanı bu xüsusiyyətlər nəzərə alınmalıdır.
Fitomeliorativ tədbirlər içərisində ən səmərəlisi dik və eroziyaya uğramış yamaclarda meşələrin və kolluqların salınmasıdır ki, bu da səthi axının zəiflədilməsinə və torpaqların kənd təsərrüfatında istifadəsinə imkan verir.
salır. Ot örtüyünün seyrəlməsinə, alaq otlarının miqdarının artmasına səbəb olur. Sistemsiz və həddən artıq otarma ilə əlaqədar torpaq üzərində eroziyanın asanlıqla yaranması üçün çox əlverişli olan cığırlar əmələ gəlir. Həddən artıq tapdalanma nəticəsində dağ yamaclarında hər 0,8-1 m-dən bir ə mələ gələn bu cığırlar çılpaq zolaqlar şəklində torpağı kəsir. Belə cığırlar demək olar ki, Muxtar Respublikanın yay otlaqları kimi istifadə olunan hər yerində xüsusilə Dəmirli, Sağarsu, Tilyək yaylalarında daha çox müşahidə olunur. Məhz sistemsiz otarma nəticəsində, otlaqların növbəli şəkildə istifadəsini təşkil etmədikdə belə enli cığırlar inkişaf edir. 70
Dağlıq zona torpaqlarında eroziyanı inkişaf etdirən səbəblərdən biri də otlaq ərazilərindən erkən və gec istifadə nəticəsində torpağın daha çox tapdalanaraq pozulmasıdır. Xüsusilə ucqar dağ yaşayış məntəqələrinə aid olan şə xsi təsərrüfatlarda Sovet dövründən fərqli olaraq lazımi qış tədarükü görülmədiyi üçün otlaq ərazilərindən 5-6 ay istifadə edilir. Qeyd edək ki, yay otlaqları üçün bu çox yüksək göstəricidir. Keçmiş SSR dövründə yay otlaqlarından istifadə 3-3,5 aydan artıq olmurdu. Uzun müddətli istifadə otlaqlar altındakı torpaqların ekoloji vəziyyətini pisləşdirməklə, eroziyanın inkişafına səbəb olmaqla yanaşı, onların sonrakı istifadəsini məhdudlaşdırır və istifadə əmsalının aşağı düşməsinə səbəb olur.
Dünyada aparılan çoxsaylı tədqiqatların nəticələri göstərir ki, otlaq və biçənək kimi istifadə olunan torpaqların ekoloji vəziyyətini yaxşılaşdırmaq üçün əldə olunan nəticələri tətbiq etmək çox aktual məsələlərdəndir. Bəzi ölkələrdə ( Şimali Qafqazda, Qırğızıstanda, Şərqi Ukraynada ) iqlimin kontinentallığı, müxtəlif relyef formaları, yamacların meylliyi, baxarlığı və s. nəzərə alınaraq otlaqlar altında istifadə olunan torpaqların 30-dan artıq tip və yarımtipi ayrılmışdır. Qeyd olunan amillərin hər biri Naxçıvan MR-in dağlıq zonasında kəskin şəkildə öz təsirini göstərir. Naxçıvanda bu amillərin təsir dərəcəsindən asılı olaraq torpaq tip və yarımtiplərinin hər birinə müvafiq meliorativ tədbirlər sistemi tələb olunur.
Qeyd etmək lazımdır ki, bitki örtüyü seyrək, səthi daşlı, eroziyaya uğramış ərazilər Muxtar Respublikanın dağlıq zonasında daha geniş sahə tutur. Bəzi sahələrdə, xüsusilə dağ kəndlərinə yaxın ərazilərdə torpaqların eroziyası mədəni əkinçilik zamanı antropogen amilin təsirilə genişlənir. Bəzi ə razilər heç biri təbii-coğrafi xüsusiyyət (yamacların meylliyi, dikliyi, torpaq tipi ) nəzərə alınmadan mədəni bitkilərin (taxıl, kartof, tütün) becərilməsi üçün istifadə edilmişdir. Bu zaman yüksək meylli, şimal-qərb ekspozisiyalı yamaclarda torpaq qatının bütünlüklə yuyulması diqqəti cəlb edir. Ayrı-ayrı ə razilərdə yüksək məhsuldarlıq əldə etmək xatirinə təbii-ekoloji şərait nəzərə alınmadan süni suvarmanın tətbiqi külli miqdarda torpaq kütləsinin 71
yuyulmasına səbəb olmuşdur. Muxtar Respublikanın Tivi, Biləv, Bist, Ələhi, Nurgüt kəndləri ərazilərində belə torpaqlara tez-tez rast gəlinir. Məsələ ondadır ki, bu ərazilərdə heç bir meliorativ tədbir görmədən hətta ərazini daş-çınqıldan təmizləmədən belə şumlanaraq mədəni bitkilər altında istifadə torpağın eroziyaya qarşı davamlılığını azaldır.
Torpaq eroziyasını şərtləndirən antropogen təsir formalarından biri də dağlıq ərazilərdə biçənəklərin düzgün seçilməməsidir. Səthi meylli, dik, cənub və cənub-qərb ekspozisiyalı yamacların biçənək kimi istifadəsi ekoloji baxımdan məqsədə uyğun deyil. Bu yamaclarda ot örtüyünün süni şəkildə götürülməsi torpağın eroziyaya qarşı davamlılığını azaldır. Ona görə də biçənəklər əsasən relyefin hamar, terrasa bənzər, bitki örtüyü sıx və şimal ekspozisiyalı yamaclarında olmalıdır.
Dağlıq zonada torpaqların otlaqlar altında istifadəsi zamanı müvafiq normaların tətbiq edilməsi nəticəsində məhsuldarlıq 24-30% artır ki, bu da eyni zamanda bitki örtüyünün botaniki tərkibinə müsbət təsir göstərir. Botaniki tərkibi dəyişmiş otlaq sahəsi isə növbəti otarma zamanı mal-qaranın çox gəzib tapdalanması təsirinə məruz qalmır. Belə olduqda isə bitki örtüyü yaxşı inkişaf edir və torpağın eroziyaya qarşı davamlılığı artır.
Ölkəmizin dağlıq rayonlarında aparılmış uzunmüddətli təcrübələr göstərir ki, onların nəticələrinin Naxçıvan MR-in dağlıq zonasında tətbiqi məqsədə uyğundur. Bildiyimiz kimi, torpaqların çox əsrlik istifadəsi nəticəsində onların səthində eroziyanın inkişafı üçün çox əlverişli olan cığırlar yaranmışdır. Belə vəziyyət Muxtar Respublikanın Şıxyurdu, Hazaraməçid, Ağdağ, Soyux, Keçəldağ və başqa yaylaqlarında yaranmışdır. Yaranmış vəziyyətin qarşısını almaq, torpaqların ekoloji müvazinətini saxlamaq məqsədilə bu torpaqların növbəli əkin sisteminin tətbiq edilməsi vacib məsələlərdəndir. Bu qayda ilə aparılan meliorativ tədbirlər zamanı xeyli sahədə dövriyyədən çıxmış torpaqlar yenidən əkin dövriyyəsinə qaytarılmışdır. Hələ Sovet dövründə torpaqların dincə qoyulma metodunun tətbiqi ilə Yüklə 0,75 Mb. Dostları ilə paylaş:
|