Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?

 
375
öldürülür.  O  zaman  smailil r  Abbası  x laf tinin  n  qorxulu  dü m ni 
sayılırdılar.
411
  
 
Bu  arada  Az rbaycanda  ahzad l ri  t rbiy   ed n  atab y  Qara 
Sunqur da günd n-gün  güc qazanırdı. Qara Sunqurun  ahzad l r S lcuq 
v  Davud üz rind  atalıq söz sahibliyi var idi. S lcuq v  Davud kimi iki 
ahzad nin  atab yliyini  etm k  Qara  Sunqur  üçün  çox  böyük  avantaj 
sayılırdı.  H mid ,  Az rbaycan  Atab yinin  ordusu  t kba ına  bölg nin  n 
böyük  qo unu  sayılırdı.  Bel   ki,  Qara  Sunqurun  ist m diyi  kims nin 
gücd   qalması  mümkünsüz  idi.  Onun  Az rbaycanda  oturub  H m danda 
sultanlıq  t xtind   oturan  sultan  M suda  meydan  oxuması  da,  gücünün 
çoxlu undan  asılı  idi.  Bu  haqda  böyük  alim  Ziya  Bünyadov  yazır: 
“Do rudan da, böyük ordusu olan atab y Qara Sunqur sultan üçün t hlük  
tör dirdi.  Atab y  Qara  Sunqur  öz  müst il  mövqeyind n  istifad   ed r k, 
20 minlik qo ununun ba ında H m dana do ru h r k t etdi. Hicri 533-cü 
ilin  vv lind     (iyun  1139-cu  il)  Qara  Sunqur  H m dana  yaxınla dı  v  
sultana  v ziri  l-H zizi  edam  etdirm k  üçün  bel   bir  q ti  t l bnam  
gönd rdi: “Ya v zirin ba ını biz  gönd r, ya da biz ba qa sultana xidm t 
ed c yik”.  Bu  t l bnam nin  m tni  dövl tin  bütün  görk mli  mirl rin  
gönd rildi.  Heç  bir  vaxt  bel   bir  ks-hücuma  m ruz  qalmayan  sultan 
M sud  özünü  itirdi  v   Qara  Sunqurla  mübariz   aparmaq  üçün  kifay t 
d r c d  h rbi qüvv si olmadı ından, bu q ti t l bi q bul etm y  m cbur 
oldu. V zir edam edildi, onun ba ı Qara Sunqura gönd rildi.“
412
 
 
Qara  Sunqurun  gücünün  get-ged   artmasının  sonucunda 
Az rbaycan  Sultan  M suda  qar ı  olanların  m rk zin   çevrildi.  Qara 
Sunqur  sava   yolunda  olark n  G nc d   a ır  depr m  üz  verir.  Qaranın 
bütün  ail si  10  minl rc   G nc lil   birlikd   ölürl r.  Qara  G nc y  
dön rk n  yerl   bir  olmu   bir  xarabalıq  görür.  Çox  keçm d n  bu  v ya 
ba qa  s b bd n  dolayı  v r m  x st liyil   dünyasını  d yi ir  (1141).  Qara 
Sunqurun bütün ail sinin depr md  h lak oldu undan yerini tutacaq kims  
                                                 
411
 Sonralar Sultan M sud  lind n diyar-diyara ayaq döymu  yeni x lif   r-R id d  
isf hana ged rk n h min firq nin  lil  ölür. 
 
412
 Bünyadov  Z.M.  Az rbaycan  Atab yl ri  Dövl ti  /1136-1225-ci  ill r.s  34  v   35/  Bakı, 
Pedaqogika, 2004. 

---

qalmamı dır.  Bu  üzd n Qara  Sunqurun  ölümünd n  sonra  sultan  M sudla 
yana ı  Sunqurun  kölg sind   qalan  atab y 
ms ddin  Eld iz
413
 d   b r  
çıxma a  ba ladı.  .  Eld nizin  Az rbaycandaki  geni   gücü  az  bir  vaxta 
parlama a  ba ladı.  Bölg nin  v   d rbarın  n  nüfüzlü  xsi  olan  Eld niz, 
imperatorluq  sınırlarında  da  t sbit  olundu.  Bel likl ,  Mosul  Atab yl ri 
Dövl tind n sonra Eld niz ba çılı ında Az rbaycan Atab yl ri Dövl tid  
qurulur (1136).                                       
 
1152-d  Sultan M sud ölür.  mperatorluqda bir çox bo luq yaranır. 
Sultanı  v z ed nl r içind  hakimiyy t davası bir daha qızı ır. O gün d k, 
S lcuqlu xanlı ının sevgisi v  say ısını qazanmı  olan  ski qul  ms ddin 
Eld nizin birl dirici gücü imperatorlu un kom yin  g lir. Vaxtıyla, Qara 
Sunqurun  güc  dayr sin   yaxın  dü m k  ist m y n,  m rk zin  i l rind n 
qıraq  g z r k  özünün  Quzeyd ki  m mlukunun  gücl nm sin   üstünlük 
ver n,  çevr sini  geni l ndirm yi  h d fin   alan  .  Eld nizin  meydana 
g lm   zamanı  çatmı dır.  Sultanlara  deyil,  imperatorlu un  b qasına, Türk 
(Türkm n)  dövl tinin  b di  ya amasına  yön lik  tutumuyla  Eld nizin 
durumu  günd n-gün   parlamaqdaydı.  Sultan  M sud  dirik n,  1135-ci  ild  
sultan  2-ci  To rulun  ölümünd n  sonra  misinin  dul  qadınıyla  Eld nizi 
evl ndirir.  Yuxarıda  da  sadalanmı   kimi,  bilgin  v   t dbirli  Mömin  
Xatunun  uzaqgör nliyi  il   Eld niz  qüdr t  davasından  uzaq  tutulur.  V  
yalnız  Mömin   v     2-ci  To ruldan  olan  ahzad l ri  öz llikl   Qızıl 
Arslanın atab yliyi v  geni  Az rbaycanın Quzey i l riyl  u ra ırdı. 1160-
ci  il,  Eld niz  üçün  böyük  ba lanqıc  ili  olur.  O,  bütün  S lcuqlu  mirl rin 
ist yil   20  minlik  qo unla  H m dana  girir  v   öz  o ullu u  Qızıl  Arslanı 
sultan elan edir.  
 
Qızıl  Arslanın  sultan  olmasıyla  özü  d   bütün  dövl t  orqanları 
t r find n Böyük Atab y adı qazanır. Sultanla adı yana ı ç kilir. S lcuqlu 
jmperatorlu unun içind  sürm kd  olan qalma-qallara son qoyur. Yenid n 
imperatorluq  v   mill t  içind   dinc  ya am  sürülür.  Ancaq  bu  k z 
keçmi l rd n daha d yi ik sistem ortaya qoyulmu dur. Bu dövl t sistemi 
Atab yin  v   v zirl rinin  dü ündüyü  v   yava -yava   imperatorluq  yerini 
alan Atab ylik Dövl t Sistemi idi. Atab y Eld nizin  n böyük i i sultanın 
                                                 
413
 Eld niz 

---

 
377
geni   gücünü  bölm k  olmu du.  Sultanlı ın  ya aması  üçün,  sultanın 
kiçilm si  g r kir!  F ls f sini  ir li  sür n  Atab y  dü ünürdü  ki,  Sultan 
sultanlıqda  qalsın,  dövl tin  i l rini  v zif li 
xsl r  ir li  sürsün.  Sultan 
imperatorlu un ür yidir. V zif li dövl t adamları is , onun t kmill dirici 
orqanlarıdır.  H r  k s  öz  yerind   a ırdır.  Ba qasının  yerini  yiy l nm k 
ist y nin yeri c h nn mdir. Eld niz bel  iqtidarla hamının gözd si olma ı 
bacardı.  1167-ci  ild   Eld nizd n  Mosula  bir  m ktub  gönd rildi. 
ms ddin  Eld nizin  m ktubuna  Mosul  Atab yi,  Qütb ddin  M dud 
Z ngi, yüks k d y r verdi.  ki Atab yl ri dövl ti bundan sonra daha da sıx 
olaraq 
çiyin-çiyin  
bölg nin 
idar sin  
qeyr t 
göst rill r.                                                                                                                       
Eld nizin  ya amının  Mömin   xatının  ölümünd n  sonra  yalnız  bir  ay 
sürm si  b lirl nir.  O,  1175-11-16  gününd   ya amını  itirir.  Eld nizd n 
sonra  onun  o lu  v   torunları  6-atab ylik  dövrunu  ya ada  bildil r. 
Az rbaycan  Atab yl ri  Dövl ti  a a ıdaki  kimi  sıralanır:  1. 
ms ddin 
Eld niz,  2.  Cahan  P hl van,  3.  Qızıl  Arslan  Osman.  4.  Nüsr ddin  bu 
B kr. 5. Müz ff r ddin Özb k. 6. Qızıl Arslan Xamu . 7. Nüsr ddin  bu 
B kr.
414
  
 
1136-cu  ild   G nc d     t m li  atılan,  1225-ci  ild   is ,  T brizd  
ömrünü  sona  ver n  Az rbaycan  Atab yl ri  Dövl tinin  sür si  90-il  oldu. 
Bu  90-illik  atab ylik  hakimiyy tinin  Az rbaycan  m rk zli  sistem 
qurulu unun  öyr nilm si  olduqca  ön mlidir.  Çünkü,  zaman-zaman 
G nc ni,  N xcivanı  v   T brizi  öz  dövl tinin  m rk zi  seç n  Az rbaycan 
Atab yl rinin tam bir Az rbaycan M rk zli Türk dövl t olması aydıncası 
görünm kd dir. Bir çox Az rbaycan qaynaqlarında  ah  smaild n ilk k z 
Bütöv  Az rbaycan  dövl tinin  yaradıcısı  kimi  örn k  verilir.  Halbuki,  ah 
smailin  Osmanlı  Sultan  S liml   olumsuz  v   böyük  anlamda,  i çilik 
üsyanı  da  adlana  bil r,  m zh b  sava ına  girm sinin  sonucu  n yinki 
bütövlük  yaratmadı,  h m  d   Az rbaycanla  Türkiy   arasında  250-illik 
sava  ortamına yol açdı.
415
 
                                                 
414
 ola bilsin ki, bu ikinci  bub krdir. Bu haqda k sin görü  yoxdur. Bu v  geni  alanda 
daha çox bilgi almaq üçün “Az rbaycan Atab ylil ri Dövl ti” kitabının 207-ci s hif sin  
ba  vura bil rsiniz 
415
 Bu d h t ill ri Osmanlı- ran sava ları adlandırılsa da, Rus- ran sava ları q d r saçma, 
saxta v  yalandır. Tarix boyu heç zaman Rus- ran v  Osmanlı- ran dövl tl ri arasında 
sava  üz verm mi dir. Çünkü, 1925-ci il d k  ran adlı bir dövl t yox idi. Bu dövl tin var 

---