Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 364 Osmanlı dövlətində dil və yazı ilə bağlı həyata keçirilən bu müza- kirələr xüsusilə II Məşrutiyyət illərində albanların latın hərflərini qəbul etməsi ilə daha da geniş vüsət aldı. İstər Türkiyədə, istərsə də bütün türk dünyasında və türk xalqlarının mədəni həyatında böyük rol oynayacaq əlifba islahatının tarixi və o dövrdə baş verən proseslərdən bir qədər geniş şəkildə bəhs etmək istərdik. Bəzi tədqiqatçılar Tənzimat ilə Cümhuriyyət arasındakı dövrdə latın əlifbasını istəyənlərin əsasında iki meyillənmə olduğu qənaətinə gəlmişlər. Çox vaxt iç-içə keçən bu meyillənmələrdən biri ərəb əlifbasını müdafiə edənlərlə eyni ideologiyaya qulluq edirdi. Türk milliliyinə zidd olduğu üçün onlar ərəb əlifbasına qarşı çıxmışdılar. Eyni zamanda islamın və ümumilikdə dinin bu milli kimliyi boğması və beləliklə, inkişafın qarşısının alınması düşüncələri də formalaşmışdı. Bu ideologiyanın tərəfdarları bütün qarışıqlıqlara və çatışmazlıqlara səbəb kimi ərəb əlifbasını göstərir, latın əlifbasının qəbul edilməsini bütün problemlərin həlli kimi qiymətləndirirdilər. Digər tərəfdə olanlar isə milliliyi və milli dəyərləri başqa cür qəbul edirdilər. Cümhuriyyət tarixi boyunca gördüyümüz bu qütbləş- mədə Şərqə meyillənməni təmsil edənlərə görə, Qərbin latın əlifbası qəbul ediləcəyi təqdirdə milli kimlik və dəyərlər əldən gedəcəkdi. Həmçinin ərəb əlifbasını müdafiə edənlər latın əlifbasının qəbul ediləcəyi təqdirdə qədim Osmanlı tarixi və islam dünyası ilə əlaqələrin kəsiləcəyini düşünür, bundan bərk narahat olurdular. Beləliklə, iki tərəf də əlifbaya, demək olar ki, sirli məna verir, istənilən halda bu qrupların ikisindən birinin qalib gələcəyi halda bir çox əsaslı dəyişikliklərin olacağını gözləyirdilər. 1925-ci ildə İsmayıl Şükrü “Asrı Türk Harfleri Hakkında” adlı əsərində çağdaş türk hərflərinin yalnız latın əlifbası ola biləcəyini söyləyirdi. 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultaydan sonra təhsil problemlərini araşdırmaq məqsədilə Türkiyəyə dəvət edilən Dr. Kühne yazı haqqında “Macar və fin dillərində olduğu kimi, latın əlifbasının qəbul edilməsi Qərb mədəniyyətinə qoşulmağı asanlaşdıra bilər” fikrini ifadə etmişdir. Həmin il “Akşam” qəzetinin apardığı sorğuda iştirak edən 16 nəfərdən üçü (Abdullah Cövdət, Mustafa Hamid və Rüfət Avni) latın əlifbasının qəbul edilməsinə münasibətlərinin müsbət olduğunu söyləmişdilər. Calal Nuri İləri 1926-cı ildə nəşr olunan “Türk inkilabı” adlı əsərində latın əlifbasının birdən-birə yox, tədricən qəbul edilməsi fikrinə haqq qazandırırdı. Eyni ildə “Latın Harfleriyle Türkçe Elifba Tecrübesi” adlı bir kitab nəşr etdirən Midhət Sədullah 29 hərflik türk əlifbası D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 365 layihəsini təqdim edir. Bir il sonra H.İsmayıl “Ərəb və Latın Harfleri” adlı kitabında 35 hərflik latın əlifbası layihəsini təklif edir [5, s.10-12]. Bu layihələr tərkibinə görə latın əlifbasını tam olaraq əhatə etmədiyindən qəbul edilməmişdir. 1927-ci ildə Əhməd Cavad Əmrənin “Vakit” qəzetində çap etdirməyə başladığı “Lisanımız Hakkında Bir Kalem Tecrübesi” başlıqlı altı aylıq yazılar silsiləsi 1928-ci ildə “Muhtaç Olduğumuz Lisan İnkilabı Hakkında” adı ilə nəşr edilir. 7 may 1928-ci ildə İbrahim Nəcmi Dilmən “Milliyet” qəzetində “Latin Harfleriyle Türkçe Elifba” başlıqlı yazılarını nəşr etdirməyə başlayır və yazılar həmin ilin 29 iyun tarixinə qədər davam edir. İ.N.Dilmənin hazırladığı latın əlifbası ilə bəzi yazılar “Milliyet” qəzetində nəşr olunmağa başlayır. Ancaq bu əlifba daha sonra onlara qoşulan İ.N.Dilmənin özünün də iştirak etdiyi dilçi mütəxəssislər tərəfindən təsdiq olunmur. Buna baxmayaraq, “Milliyet” qəzeti bəzi səhifələrində bu əlifbadan bir müddət istifadə edir. Hökumət tərəfindən latın hərflərinin qəbul edilməsi qərarından bir il sonra (1927) Dilçilər Cəmiyyəti qurulur və “Hakimiyet-i Milliye” qəzetində 10 iyun 1928-ci ildə bunu xalqa elan edirlər [6, s.728]. İ.Qrandinin 1 avqust 1928-ci ildə Mustafa Kamal Atatürkə təqdim edilən rəyində əsasən bu fikirlər qeyd olunmuşdu: “Latın hərflərinin dilimizə tətbiqi imkanını düşünmək üçün 26 iyun 1928-ci ildə fəaliyyətə başlayan heyətimiz birbaşa bugünkü və ədəbi dilimizin istinad etdiyi incə və İstanbul danışıq dilini əsas götürərək, bu dilə nəzəri və əməli cəhətlərdən ən uyğun və əlverişli bir əlifba yaratmağa çalışmışdır. Bu məqsədlə ibtidai latın hərflərinin əsas dəyərini ‒ Avropa xalqlarının istifadə etdiyi hərfləri türkcədə hansı şəkildə istifadə edəcəyimizi aşağıdakı şəkildə təklif edirik” [3, s.218]. Avropada və SSRİ-nin tərkibində olan Azərbaycanda istifadə olunan latın əlifbası layihəsi bu şəkildə idi: a, b, d, e, f, h, i, l, m, o, p, r, s, t, u, v, z hərflərində qısa müddət ərzində razılaşma əldə olunmuşdu. Buna qarşılıq , ﻛ , گ , ج , ﺞ , ش , غ , ى və sait səslərin qarşılıqları haqqında müzakirələr davam etmişdir. ﻖ üçün c,ﻛ üçün q,گ üçün ج , ع j və ya dj,ﺞ üçün c və ya ct, ش üçün ch və ya sh,غ üçün g və ya غ , ى üçün j, ı saitləri üçün y və ya i, vokal ü üçün y kimi qarşılıqlar təklifləri təqdim edilmişdi. Xüsusilə غ ق , گ əv ﻛ hərflərinə qarşılıq tapmaq məsələsi uzun müddət mübahisələrə səbəb olmuşdu. İclasda گ üçün [gy], ﻛ üçün [ky], ﻖ üçün kh və غ üçün gh qəbul edilmişdir. Ancaq istifadəyə daxil olmadan bu hərflərdən imtina Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|