Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 358 dəqiq tədqiq edilməməsi həmçinin qohum dillərdə kondisiya hallarının yanlış izahına səbəb olur. Türk dillərində feili sifətlər daha çox aşağıdakı istiqamətlərdə tədqiq olunur: modal, zaman formaları və feilin şəkilləri tədqiq edilərkən; təsadüfi yaranan feil və feili sifət formalarının tədqiqi zamanı; xüsusilə mürəkkəb cümlənin təhlili zamanı sintaksis tədqiq edilərkən. V.V.Vinoqradovun fikrinə görə, feili sifətlər mürəkkəb törəmədir. Belə ki, onda “iki ünsür” – sifət və feil toqqaşır. Özünün iki tərəfə meyilli olduğuna görə, feili sifət dilin sintaktik quruluşu nöqteyi-nəzərindən xeyli tez uzlaşandır. Türkologiyada feili sifətlərin öyrənilməsinə ayrılıqda çoxlu tədqiqat işləri və türk dillərinin qrammatikalarında bölmələr həsr edilmişdir. Mə- sələn, A.N.Kononov, A.A.Axundov, V.İ.Aslanov, T.İ.Hacıyev, Q.Ş.Ka- zımov, V.H.Əliyev, İ.B.Kazımov, A.M.Cavadov, A.V. Tanrıverdi, B.A.Xəl- ilov, R.Ə.Rüstəmov, S.Ə.Abdullayeva, B.A.Serebrennikov, L.A.Pokrovs- kaya, L.N.Xaritonov, A.M.Şerbak, D.M.Hasilov, P.İ.Kuznetsov, V.Q.Quzev, D.Q.Tumaşeva, İ.A.Andreyev, N.A.Baskakov, R.İ.Baysurina, M.Z.Jamyanova, L.A.Şamina, Q.Q.Filippov, A.R.Anderxil, F.Y.Yusupov, M.İ.Çeremisina, V.Q.Kondratyev, C.M.Xanqişiyev, S.N.Abdullayev, U.B.Əliyev, S.N.İvanov, V.H.Quliyev, K.M.Meliyev, H.İ.Mirzəyev, S.J.Musayev, Ş.Ç.Sat, A.Z.Abdullayev, Z.İ.Budaqova, A.A.Quliyev, O.F.Sərtqaya, X.Zülfiqar, A.Akar, V.Coşqun, Q.Doqan, M.Erdem, A.V.Qa- ben, M.Gültekin, A.Kaliyev, A.R.Karabekoğlu, F.Karabulut, Z.Korkmaz və başqalarının əsərlərində təhlil edilmişdir. V.H.Əliyev, M.A.Matjanova, A.A.Aymurzayeva, D.M.Muxtarova, E.D.Saidova, C.İbrahimov, A.S.Əbilov, F.M.Xisamova, A.Ustuner və başqaları öz namizədlik və doktorluq dissertasiyalarında feili sifət formalarını tədqiq etmişlər. Türkoloqlar türk dillərində feili sifət formalarının mənşəyi barədə müxtəlif fikirlər söyləmişlər. Belə ki, bəzi tədqiqatçılar feili sifətləri feili isim sırasına aid edirlər. Onlar fərz edirlər ki, bu forma feil mənasını itirmiş, isim və sifətə çevrilmişdir. Başqa türkoloqlar isə feili sifətləri feilə aid edirlər və təsəvvür edirlər ki, onlar feilin törəmə formalarından biridir. Türk dillərində feili sifət sisteminin və onun kateqorial statusunun bərqərar olması üçün onların qrammatik təsnifatının xüsusi konsepsiyanı əsaslandırmaq vacibdir. Türk dillərində feili sifət sisteminin dərin və zid- diyyətli inkişaf prosesi yalnız onların sistem xüsusiyyətlərinin ardıcıl olmadığını deyil, həm də müxtəlif aspektdən yanaşmağı qabaqcadan müəyyənləşdirir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 359 Türkoloji dilçilik feili sifətin kateqorial statusu barədə müxtəlif hi- potezlərlə diqqət çəkir. Bir sıra tədqiqatçılar feili sifətə feilin və sifətin əla- mətlərini özündə birləşdirən feilin şəxssiz forması (müstəqil) qismində ba- xırlar. Türkologiyada olduğu kimi, Azərbaycan dilçiliyində də feili sifətlərin kateqorial statusu mübahisəli məsələlərdən biri olub. Bir sıra tədqiqatçılar feili sifətə ayrıca nitq hissəsi kimi baxmış, başqaları isə feil və sifətlərin sıralarına daxil olan söz qrupu saymışlar. 1960-cı ilədək feili sifət formaları feildən düzələn sifətlə eyniləşdirilirdi. Azərbaycan dilçiliyində də feili sifətlərin kateqorial statusu haqqında məsələ həmçinin mübahisəli olmuşdur. 1938-1960-cı illərin qrammatikala- rında feili sifətləri sifət bölməsinə, sonrakı illərdə isə feil bölməsinə daxil etmişlər. Feili sifətlər müstəqil nitq hissəsi kimi hələ qədim qrammatikalar tər- tib edilən zamanlardan təhlil olunur və o cümlədən, «feili sifət» terminini stoik məktəblərin baniləri həyata keçiriblər. Müqayisəli-tarixi dilçiliyin banilərindən biri olan A.X.Vostokov feili sifətləri sifətlərə aid etmişdir [3]. Belə ki, rus dilçiliyində ilk dəfə olaraq müstəqil nitq hissəsi kimi təhlil edilmişdir. A.X.Vostokov kimi, M.V.Lo- monosov da feili sifəti müstəqil nitq hissəsinə daxil etmişdir. Lakin dilçilikdə feili sifətlərin ikili xüsusiyyətləri barədə fikir olmuş- dur. Məsələn, V.A.Boqoroditski feili sifətin keçid vəziyyətini ilk dəfə qeyd edənlərdəndir [2]. Feili sifətin feilin və sifətin əlamətlərinə malik olması barədə fikirlər yalnız XIX əsrin II yarısında və XX əsrin əvvəllərinin elmi əsərlərində geniş yayılmağa başlamışdır. Keçid nitq hissələrinin qrammatik statusu XIX əsrdə müzakirə predmeti olmuşdur. Hibrid nitq hissələrinin statusunun müəyyənləşdirilməsi problemini həmçinin V.V.Vinoqradov tədqiq etmişdir. V.V.Vinoqradovun fikrincə feili sifətlər bilavasitə feildən gələn və sifət sistemində tətbiq olunan «forma axınıdır». İ.İ.Meşşaninov qeyd edir ki, feili sifət – «çox qədim dil formasıdır, feil forması ilə paralel inkişaf etmişdir, hətta onu qabaqlamışdır [7, с.237]. Bu səbəbdən feili sifətə feil törəməsi kimi baxmaq çox çətindir, lakin müasir feili sifətin dəyişikliklərə uğraması faktı da şübhəsizdir. Bunun nəti- cəsi olaraq bəzi feili sifət formalarını feilin törəmələrinə aid etmək mümkün- dür. İ.İ.Meşşaninovun fikrincə, feili sifət isim əsasında yaranır. O, feili sifət və feilin bəzi xüsusiyyətlərinin oxşarlığını onunla izah edir ki, feili sifətlər ismin (adın) predikativ formasından yaranmışdır və feil də onunla ümumi predikativlik əlamətlərə malikdir. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|