Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 78 Nərgiz Hacıyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent nergiz.haciyeva1961@mail.ru “Quş” zooniminin metaforlaşması və frazeologizm yaranmasında rolu (II məqalə) Açar sözlər: quş, metaforlaşma, obraz, müqayisə, zoomorfizm, assosiasiya, frazeologizm Ключевые слова: птица, метафоризация, образ, сравнение, зооморфизм, ассоциация, фразеологизм Key words: bird, metaphorization, image, comparison, zoomor- phism, association, phraseology Zoomorfizm – metaforlaşmanın universal xüsusiyyətlərindən biridir.Bu proses insan təcrübəsinin assosiativ əlaqələrinə əsaslanır. Heyvan və quş adlarının insanların üzərinə köçürülməsi onların xarici görünüşünə və xarakterik xüsusiyyətləri əsasında həyata keçirilir. Məlumdur ki, quşlar insanların və təbiətin həyatında mühüm rol oynayır. Onlar qədimdən bəri insanları hər yerdə: əməkdə, ovda, arzularda müşaiyət edir. Qanadlılar bütün xalqların miflərinin, nağıl və nəğmələrinin, əfsanə və rəvayətlərinin qəhrəmanlarıdır. Get-gedə ornitonimlər çoxplanlı simvolikanın rəmzləri olaraq təfəkkürün milli- mədəni xüsusiyyətlərini əks etdirir. “Quş” sözünün ifadə etdiyi məna assosiasiyaları təkcə uçmaq mənası vermir, habelə bir çox digər mənalara malikdir. Quşun davranışında olan xüsusiyyətlər situasiyadan və danışanın intensiyasından asılı olaraq həm mənfi, həm də müsbət keyfiyyətlərlə şərh oluna bilər. Quşun davranışındakı müxtəlif xüsusiyyətlər metaforik mənanın əsasında durur. Quşlarla əlaqədar frazeologizmlər Azərbaycan dilinin qədim qatlarına məxsusdur, bununla da dil daşıyıcılarında onların semantik məzmunu və geniş istifadə imkanları açıq ifadə olunur. Dilin digər sahələrində olduğu kimi, bu frazeologizmlərin formalaşmasına da ekstralinqvistik faktorlar təsir edir. Azərbaycan dilində quş komponenti ilə işlənən frazeologizmlərə dair bir sıra tədqiqat işləri olsa da, onların üslubi xüsusiyyətləri və hansı məqamlarda işləndiyi hərtərəfli göstərilməmişdir. Bu tədqiqatlar daha çox ingilis dili ilə müqayisə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 79 xarakteri daşımış, “quş” konsepti ilə bağlı frazeologizmlərin üslubi xüsusiyyətləri tam açıqlanmamışdır (1, 9). Quşlarla əlaqədar olan frazeologizmlər xalqın milli xarakterini anlamağa və tarixini öyrənməyə imkan verir. Zoonimlərlə formalaşan frazeologizmlərdə konseptual metaforaların tədqiqi ornitonim- komponentlə zoonimlərin metaforik istiqamətini müəyyən edir. Nitqdə ornitonimlər mahiyyətcə geniş və rəngarəng şəkildə işlənir. Onlar daha çox üslubi, metaforik mənalarla obrazlılıq yaradaraq ornitonimlərlə əlaqədar olan hadisələri ifadə edir. Azərbaycan dilində “quş” komponentli frazeologizmlər bunlardır: quş, quş olmaq, quş qoymaq, quşu qonmaq, quş uçurmaq, ömür quşu, könül quşu, məhəbbət quşu, dövlət quşu, iki vətənli quş, azad quş, quş südü, quş iliyi, quş dili, quş yuxusu, quş xislətli, quş cəldliyi, hansı yuvanın quşu, quş həddinə düşmək, quş göz, quş quşluğu ilə və s.Bu frazeologizmlər natural kateqoriyaya aiddir. S.Skorupka frazeologizmləri natural və konvensional növlərə ayıraraq yazır: ”Natural frazeologizmlər müxtəlif dillərdə bir-birindən asılı olmadan şifahi şəkildə yaranır, belə ki, onlar ümumi əsasa malikdirlər ki, bu da inkişafın ümumi şərtləri altında insanın təbiətin müxtəlif hadisələrini, həyatını və heyvanların davranışını müşahidə etməsi ilə əlaqədardır; bununla da leksemlərdə məcazi mənaların ümumi qanunları inkişaf edir ki, onlar frazeologizmləri əmələ gətirir (2, 125). Bir dildə insanın heyvanların həyat və davranışlarını müşahidə etməsi ilə əlaqədar yaranan frazeologizmlər digər dildən leksemlərin tərkibi ilə fərqlənir, bu funksiyada requlyar çıxış edən frazeologizmlərdən və bu fikri ifadə edən sözlərdən fərqlənir. Onların yaranmasının ümumiliyi isə müxtəlif xalqlar üçün maddi əsas ov, heyvandarlıq və əkinçilik olmuşdur, bundan əlavə – xalqların mədəni inkişafının ümumiliyi, dünyagörüşü, inamlar, dini və ruhi zənginlikləri ilə bağlıdır. “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti”ndə“quş bişirmək”(qorx- maq), “quş qondarmaq”(uydurmaq), “quş olub göyə uçmaq”, “quş südü”, “quşu qonmaq”, “quşu gözündən atmaq”, “quşu havada tutmaq” kimi ifadələr verilir (3, 108-109). N.Seyidəliyevin “Frazeoloji lüğət”ində də“quş da keçə bilməz”, “quş gəlsə qanad salar, qatır gəlsə dırnaq salar”, “quş kimi uçmaq”, “quş olub göyə çəkilmək”, “quş səkə bilməz”, “quşu qonmaq” kimi ifadə və cümlələr göstərilmişdir (4, 191). “Azərbaycan dili- nin izahlı lüğəti”ndə “quş südü”, “quş-quş olmaq”, “quşu qonmaq” kimi ifadələr qeydə alnır (5, 224). Q.Məhərrəmli və R.İsmayılovun “Azərbaycan dilinin frazeologiya lüğəti”ndə “quş buraxmaq”, “quş da keçə bilməz”, “quş dili oxumaq”, “quş qoymaq”, “quş südü”, “quşu gözündən vurmaq”, D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 80 “quşu qonmaq”, “quşla şah seçmək”, “quş südü ilə böyütmək”kimi ifadələr yer tutur (6, 198). Göründüyü kimi, “quş” sözünün iştirakı ilə zəngin frazeologizmlər vardır. Son dövrlər koqnitiv dilçilikdə konsept məsələsinə dair bir sıra tədqiqat işləri məlumdur. Müxtəlif semantikalı sözlərin dildə oynadığı rol, onların təfəkkürdəki yeri, assosiativ əlaqələri sahəsində tədqiqat işləri aparılır. Bu cəhətdən “quş” konsepti daha böyük araşdırma mövzusu ola bilər. F.Vəliyeva yazır ki, Azərbaycan və ingilis dillərinin frazeoloji sistemində ornitonim komponentli frazeologizmlərin leksik-semantik təhlilində antroposentrik ölçü meyarlarına istinad edilir (7, 3-7). Bunun özü həmin mövzunun aktuallığını bir daha artırır. X.Yolçuyeva qeyd edir ki, hər bir frazeoloji vahidin əsasında əşyalar və hadisələr haqqındakı mədəni-tarixi təsəvvürləri əks etdirən konseptlər dayanır. Bu vəziyyət sübut edir ki, frazeologiyada invariantlıq leksikaya nisbətən mücərrəd səciyyə daşıyır (8, 18). Əşya və hadisələrin məntiqi-əşyəvi məzmunu və onları əks etdirən tarixi-mədəni təsəvvürlər konsept məzmunu təşkil edir. Konseptlər öz məzmununa görə dünyanın dil mənzərəsinin vacib fraqmentlərindən ibarətdir. Konseptlərin və konsept sahələrinin elmi sistemləşdirilməsi xalqın yaddaşındakı təbii əşyəvi sistemləşməni təkrar edir. Məsələn, müsbət emosiya mənası daşıyan frazeoloji vahidlərin konseptual əsası baza konseptləri nöqteyi- nəzərindən xüsusi maraq kəsb edir. Təbii ki, heç də bütün pozitiv və neqativ hisslər frazeologiyada öz əksini tapmır. Burada ümumxalq və ümumi assosiativ xüsusiyyətlərin rolu əsasdır. “Quş” sözünün iştirakı ilə formalaşan metaforik birləşmələr quruluş etibarilə müxtəlifdir. Təyini söz birləşmələrinin bütün növləri üzrə ifadələrə rast gəlmək olur; “quş” sözü isə həm birinci, həm də ikinci komponent kimi çıxış edə bilir. I növ təyini söz birləşməsi şəklində olanornitonim tərkiblilər: Azad bir quşdum, Yuvamdan uçdum (C.Cabbarlı); Ürək sinəsində çırpınıb dedi:-Ürəyəm. Kövrəyəm, qanadlanmışam, Get! Tərəddüd etmə! Qanadlı quşam(M.Dilbazi); Yəqin etdilər ki, o sevimli quş Burdan düz Mədain şəhrinə uçmuş (N.Gəncəvi); Torpaq acgöz bir quşdur, ən gözəl dənsən ona (İ.Hüseynov). II növ təyini söz birləşməsi şəklində olan ornitonim tərkiblilər: Səhər quşu səhərtək bəndə düşdü, Aya tor quran fələk özü kəməndə düşdü;Tutdu ümid quşu budaqda qərar, Açıldı söhbətə geniş bir diyar (N.Gəncəvi); Müjdəylə qanadlandı şadlıq quşu Ülkərə, Yeddi lələk Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|